گفته شد که این بخش از نامه شصت و نهم، بر محور چگونگی رفتار با «نعمت» است و نعمت یعنی چیزی که موجب آسایش و خوشبختی است و انسان از آن لذت می برد؛ همان گونه که نقمت هم به معنای چیزی است که مایه عذاب و بدبختی است و انسان از آن در رنج است.
از سوی دیگر، خوشبختی و بدبختی، و نیز لذت و رنج از امور نسبی هستند و برای هر کس مطابق با بینش و تمایلات خودش تفسیر می شوند. از دیدگاه یک مومن، خوشبختی واقعی در ایمان است  و لذت حقیقی در بهشت. پس نعمت از نگاه او چیزی است که او را به این هدف نزدیک می کند؛ هرچند از نگاه غیر مومن چنین نباشد. مثلاً «جهاد» از نگاه مومن نعمت بزرگی است که فقط به اولیای خاص داده می شود، اما از نگاه غیر مومن یک نقمت و نکبت است.
آن کس که پیرو علی علیه السلام است، کاری با نعمت های فانی و لذت های زودگذر دنیا ندارد و نعمت حقیقی را در جای دیگری می جوید. آن حضرت در باره اَلَذّ ِ لذات دنیا که ریاست باشد، فرمود:« مَا لِعَلِیٍّ وَ لِنَعِیم یَفْنَى، وَ لَذَّة لاَ تَبْقَى!»؛ على را با نعمتهاى فانى دنیا و لذتهاى ناپایدار آن چه کار؟!

مطلب مهم دیگر آن است که نعمتْ ماندنِ نعمت یا تبدیل آن به نقمت هم بستگی به عمل خود ما دارد. خداوند از دادن نعمت دریغ نمی کند؛ اما این دیگر دست خود ما است که از آن نعمت درست استفاده کنیم یا آن را به ضدّ خود تبدیل نماییم.

یکی از هشدارهای مهم و تکان دهنده قرآن همین است که تبدیل نعمت به نقمت دست خود شما است. خداوند نعمتی را که می‌دهد، پسنمی‌گیرد؛ مگر اینکه خود انسان موجب آن شود؛ «ذَلِکَ بِأَنَّ اللَّـهَ لَمْ یَکُ مُغَیِّرًا نِعْمَةً أَنْعَمَهَا عَلَى قَوْمٍ حَتَّى یُغَیِّرُوا مَا بِأَنْفُسِهِمْ»؛سنت و قانون الهی آن است که خداوند، هیچ نعمتی را که به گروهی داده، تغییر نمی‌دهد؛ جز آنکه آنها خودشان را تغییر دهند.

خداوند از هیچ نعمتی بر بنی اسرائیل فروگذار نکرد، اما آنان این نعمت ها را به دست خود تبدیل به نقمت کردند. قرآن می فرماید : از خود بنی اسرائیل بپرس که تاچه اندازه نشانه‌های روشن به آنها دادیم؟ولی آنان، نعمتها و امکانات مادی و معنوی را که خداوند در اختیارشان گذاشته بود، در راه غلط به کار گرفتند. و کسی که نعمت خدا را، پس از آن که به سراغش آمد، تبدیل کند و در مسیر خلاف به کار گیرد، گرفتار عذاب شدید الهی خواهد شد، که خداوند شدید العقاب است.

علی علیه‌السلام نیز در گلایه از اوضاع و احوال روزگار خویش چنین می فرماید: به هر سو که مى خواهى نگاه کن! « فَهَلْ تُبْصِرُ إلاَّ فَقِیراً یُکَابِدُ فَقْراً، أَوْ غَنِیًّا بَدَّلَ نِعْمَةَ اللهِ کُفْراً»، آیا جز فقیرى که با فقر دست به گریبان است، یا ثروتمندى که نعمت خدا را کفران کرده است می بینی؟!

ثروتمندی که از مال خویش به فقیران کمک نمی کند، نعمت دارایی خویش را کفران، و آن را به نقمت تبدیل کرده‌ است. یا بخیلى که بخل را در اداى حقوق الهى سبب فزونى ثروت شمرده است. این هم مصداق تبدیل نعمت به نقمت است.

نمونه دیگر از کسانی که نعمت را به نقمت تبدیل کردند،طلحه و زبیراست.امام در خطبه ۱۳۷ می فرماید: من پیش از جنگ از آنها درخواست کردم که دست بردارند و بازگردند و انتظار بازگشتشان را نیز مى کشیدم. ولی آنان چه کردند؟ « فَغَمَطَا النِّعْمَةَ، وَرَدَّا الْعَافِیَةَ»؛ آنها از فرصت استفاده نکردند، پشت پا به نعمت زدند و دست رد بر سینه عافیت نهادند!

حالا راه چاره چیست؟ چه باید کرد که نعمت، نعمت بماند و به نقمت تبدیل نشود؟ پاسخ نهج البلاغه در حکمت۳۳۰ این است که وقتی نعمت را دادند، حداقل آن را در راه دشمنی با مُنعم مصرف نکنیم: «أقلُّ مایَلزَمُکُم للّه ِ ألاتَستَعینوابنِعَمه ِعلی مَعاصیهِ»؛ کمترین وظیفه شما در قبال خداوند این است که از نعمت هاى او در راه معصیتش کمک نگیرید.

این که خیلی زشت است که نمک بخوریم و نمکدان را بشکنیم. نعمت را بگیریم و در مسیر خشم او مصرف کنیم. جوانی و مال و جاه و علم و زبان و گوش و …. را از خدا بگیریم و به شیطان هدیه کنیم. زشت نیست؟!

پیامبر خدا صلى الله علیه و آله فرمود: خداوند تبارک و تعالى مى فرماید : اى پسر آدم! با من به انصاف رفتار نمى کنى! من با نعمت ها به تو اظهار محبّت مى کنم و تو با گناهان با من دشمنى مى ورزى. خوبى من بر تو فرود مى آید و بدى تو به سوى من بالا مى آید.

حضرت امیر صلوات الله علیه در جملاتی که نقل شد می فرماید: ثروتمندی که می‌تواند از دارایی خود، پلی برای رسیدن به رضوان الهی بسازد، اما از آن چنین استفاده‌اینمی‌کند، نعمت خدا را به نقمت تبدیل کرده است؛ چه رسد به اینکه از آن مال، در جایی که خدا راضی نیست، بهره ببرد! آنکه بخیل است، یعنی از مالش در جایی که باید استفاده کنداستفاده نمی کند، کفران نعمت کرده است. وقتی معطل گذاشتن نعمت، نقمت است، تکلیف استفاده از نعمت در راه حرام روشن است. اینها مطالبی است که امام علیه السلام در این قسمت از نامه به ما یادآوری کرده اند. اول می فرمایند که از نعمت به بهترین شکلی که خدا می خواهد استفاده کن، و بعد می فرماید که نعمت ها را ضایع نکن و بیهوده مگذار. عدم مصرف در راه غیر خدا هم که گفتن ندارد.

نخستین توصیه این است که «وَاسْتَصْلِحْ کُلَّ نِعْمَة أَنْعَمَهَا اللهُ عَلَیْکَ»؛ ازهرنعمتی که خداوند به تو داده است به طورصحیح بهره بردارى کن. استصلاح ضد استفساد و به معنای سالم نگه داشتن و رشد دادن به کار می رود.

در ابتدای نامه حضرت به مالک اشتر آمده است که او را برای چند کار به مصر می فرستم؛ از جمله «اِستِصلاحِ اَهلِها، و عِمارَةِبِلادِها»؛ تعلیم و تربیت مردم و هدایت درست آنان و نیز آباد کردن شهرهایشان. «اِستِصلاحِ اَهلِها»؛ یعنی توجه به منابع انسانی. زمامدار باید نه تنها نیروهای انسانی را بکار بگیرد و معطل نگذارد، که در فکر رشد و تربیت آنان نیز باشد. در بطن کلمه استصلاح، مفهوم رشد و تربیت نیز نهفته است. در اینجا نیز به ما دستور داده اند که از نعمت ها درست و در راهی که تعیین شده، استفاده کنید و این خودش بالاترین و بهترین نوع از شکر نعمت است که اتفاقاً موجب زیاد شدن و بقای آن نیز می گردد.

در قرآن است که موسی به قومش گفت: نعمت خدا را برخود به یاد داشته باشید. نعمت ها را فراموش نکنید. بعد هم اضافه کرد که « وَإِذْ تَأَذَّنَ رَبُّکُمْ لَئِنْ شَکَرْتُمْ لَأَزِیدَنَّکُمْ وَلَئِنْ کَفَرْتُمْ إِنَّ عَذَابِی لَشَدِیدٌ»؛ به یاد آورید هنگامی را که پروردگارتان اعلام کرد: اگر شکرگزاری کنید، نعمت خود را برشما خواهم افزود؛ و اگر ناسپاسی کنید، مجازاتم شدید است!