ما، بیشتر رمضان المبارک را زمانی برای ارتقای معنویت فردی و تامین نیازهای اخروی می دانیم. این درست است، اما نگاهی به توصیه های عملی نشان می دهد که رمضان فرصتی برای بهتر ساختن زندگی و رزمایشی برای فتح سنگرهای خوشبختی در همین دنیا نیز هست. رمضان ماه پرداختن به خود، به قیمت فراموش کردن دیگران نیست. رمضان ماه سفر الی الحق، وسپس مع الحق فی الخلق است.
 ماه توجه به دیگران و نیازهایشان هم هست. آثار واقعی رمضان هنگامی هویدا می شود که تلاش کنیم همه با هم به میهمانی خدا برویم، واین از دستورالعمل های صادره از اهل بیت(ع) به روشنی پیدا است. نگاهی به دعاهایی که باید هر روز و بعد از هر نماز، یعنی پس از ادای حقوق الهی، بخوانیم نشان میدهد که تا کجا باید در اندیشه ادای تکلیف خود در برابر بشریت، رفع پریشانی از همه انسان ها و رفاه آنان باشیم. یکی از کامل ترین برنامه های عملی در ماه مبارک رمضان را، پیامبر رحمت به ما آموخته اند، در سخنانی که به خطبه شعبانیه مشهور شده است. تامل در این توصیه نامه نشان می دهد که نیمه نخست وظایف این ماه تمرین خودسازی است، ونیمه دوم آن، تلاش برای جامعه سازی از طریق رعایت حقوق و بسط اخلاق.

برنامه ای برای خوسازی

متن این برنامه کامل عملی را امام رضا علیه السلام ـ به نقل از پدرانش علیهم السلام، از امام على علیه السلام برای ما چنین نقل کرده است: روزى پیامبر خدا صلى الله علیه و آله براى ما خطبه خواند و فرمود:

«اى مردم! همانا ماه خدا ، همراه با برکت و رحمت و مغفرت، به شما روى آورده است؛ ماهى که نزد خدا برترینِ ماه هاست وروزهایش برترینِ روزها، شب هایش برترینِ شب ها وساعاتش برترینِ ساعات است.

ماهى است که در آن به میهمانى خدا دعوت شده اید و از شایستگانِ کرامت الهى قرار داده شده اید. نَفَس هایتان در آن، تسبیح است، خوابتان در آن عبادت، عملتان در آن پذیرفته و دعایتان در آن، مورد اجابت است.

پس با نیّت هاى راست و دل هاى پاک، از پروردگارتان بخواهید تا براى روزه دارىِ آن و تلاوت کتاب خویش، توفیقتان دهد؛ چرا که بدبخت کسى است که در این ماه بزرگ از آمرزش الهى محروم بماند. با گرسنگى و تشنگى خود در این ماه ، گرسنگى و تشنگىِ روز قیامت را یاد کنید؛ به نیازمندان و بینوایانتان صدقه بدهید؛
به بزرگان خود احترام، و بر کوچک هایتان ترحّم، و به بستگانتان نیکى کنید؛ زبانتان را نگه دارید؛ چشم هایتان را از آنچه نگاه به آن حلال نیست، بپوشانید؛ گوش هایتان را از آنچه شنیدنش حلال نیست، فرو بندید؛ به یتیمان مردم محبّت کنید تا بر یتیمان شما محبّت ورزند؛ از گناهانتان به پیشگاه خداوند توبه کنید؛ در هنگام نمازها دستانتان را بر آستان او به دعا بلند کنید، که آن هنگام برترینِ ساعت هاست و خداوند با نظر رحمت به بندگانش مى نگرد و هر گاه با او مناجات کنند، پاسخشان مى دهد و چون او را صدا بزنند، جوابشان مى گوید و چون او را بخوانند، اجابتشان مى کند.

اى مردم! جان هاى شما در گرو کارهاى شماست، پس با آمرزش خواهى خود، آنها را آزاد سازید؛ و پشت هاى شما از بار گناهانتان سنگین است، پس با طول دادن سجده هاى خود آنها را سبک کنید، و بدانید که خداوند ـ که یادش والاست ـ به عزّت خود، سوگند خورده است که نمازگزاران و سجده کنندگان را عذاب نمى کند و در روزى که مردم در پیشگاه پروردگار جهانیان مى ایستند، آنان را با آتش، هراسان نمى سازد».

… وحالا نوبت مردم است!

چنانکه ملاحظه می شود تا اینجای خطبه، برنامه ای است برای خود سازی. اما از این پس نوبت جامعه سازی است. کسی که در اندیشه دیگران نیست، نشاید که نامش را انسان ، آن هم مسلمان نهند. برای همین است که رسول خدا چنین ادامه می دهند:

« اى مردم ! هر که از شما در این ماه ، روزه دارى را افطار دهد ، پاداش او براى آن، نزد خدا ، آزاد کردن یک برده و آمرزش گناهان گذشته اوست».

پس گفتند : اى پیامبر خدا ! همه ما توانایىِ این کار را نداریم!

پیامبر (ص) فرمود: «خود را از آتش نگه دارید، هر چند با یک دانه خرما؛ خود را از آتش نگه دارید، هر چند با یک جرعه آب. اى مردم! هر کس اخلاقش را در این ماه نیکو سازد، براى او وسیله عبور از صراط خواهد بود، در آن روز که گام ها بر صراط مى لغزد؛ و هر کس در این ماه بر بردگان خود آسان بگیرد، خداوند حساب او را سبک خواهد گرفت؛ و هر کس در این ماه شرّ خود را از دیگران باز دارد، خداوند در روز دیدارش، غضب خویش را از او باز خواهد داشت؛ و هر که در این ماه یتیمى را گرامى بدارد، در روز دیدار، خداوند گرامى اش خواهد داشت؛ و هر که در آن به خویشاوند خود نیکى کند، در روز دیدار ، خداوند با رحمتش به او نیکى خواهد کرد؛ و هر کس در آن از خویشان خود ببُرد، خداوند در روز دیدار، رحمتش را از او قطع خواهد نمود؛ و هر کس در آن نماز مستحبّى بخواند، براى او دورى از آتش نوشته مى شود؛ و هر کس واجبى را در آن ادا کند، پاداش کسى را دارد که هفتاد واجب را در ماه هاى دیگر ادا کرده است؛ و هر کس در آن بر من زیاد صلوات بفرستد، خداوند در روزى که وزنه اعمال سبک مى شود، وزنه اعمال او را بیفزاید؛

و هر کس در آن ، آیه اى از قرآن تلاوت کند، پاداش کسى را دارد که در ماه هاى دیگر ختم قرآن کرده است.

اى مردم! در این ماه درهاى بهشت باز است . پس، از پروردگارتان بخواهید که آنها را بر شما نبندد؛ و درهاى دوزخ ، بسته است . پس، از پروردگارتان بخواهید که آنها را بر شما نگشاید؛ و شیطان ها در بندند.

پس، از پروردگارتان بخواهید که آنها را بر شما مسلّط نسازد».

…… واما علی

علی علیه السلام در ادامه این روایت می فرماید: من برخاستم و گفتم : اى پیامبر خدا! برترینِ کارها در این ماه چیست؟

فرمود: «اى ابو الحسن! برترینِ کارها در این ماه ، پرهیز از حرام هاى الهى است» . سپس گریست .

گفتم: اى پیامبر خدا! سبب گریه شما چیست؟

فرمود: « اى على! بر این مى گریم که حرمت تو را در این ماه مى شکنند. گویا مى بینم تو در حال نماز براى پروردگار خویشى، که نگون بخت ترینِ اوّلین و آخرین ، همو که برادرِ پى کننده ناقه قوم ثمود است، برمى خیزد و بر فرق سرت ضربتى مى زند و محاسنت، از خون سرت، رنگین مى شود» .

گفتم: اى پیامبر خدا! آیا در آن حالت ، دینم سالم است؟

فرمود: «دینت سالم است» .

سپس فرمود: «اى على! هر کس تو را بکشد، مرا کشته است و هر کس تو را دشمن بدارد، مرا دشمن داشته است و هر کس تو را ناسزا گوید، مرا ناسزا گفته است؛ چرا که تو از من هستى ، همچون جان من. روح تو، از روح من است و سرشت تو، از سرشت من . خداى متعال، من و تو را آفرید و من و تو را برگزید و مرا براى پیامبرى، و تو را براى امامت، انتخاب کرد. هر کس امامت تو را انکار کند، نبوّت مرا انکار کرده است.

اى على! تو وصىّ من، پدر فرزندان من، همسر دختر من و جانشین من بر امّتم هستى، در حال حیاتم و پس از مرگم. فرمان تو ، فرمان من است و نهى تو ، نهى من است. سوگند به خدایى که مرا به نبوّت برانگیخت و مرا بهترینِ آفریدگان قرار داد، تو حجّت پروردگار بر خلق اویى و امین او بر رازش و جانشین او بر بندگانش»