در میان احکام و مقررات فقهی به مواردی برخورد می‌کنیم که حداقل در نگاه اول با آنچه در اعلامیه جهانی حقوق بشر و مباحث حقوقی دنیای غرب در خصوص تساوی افراد در حقوق مطرح می‌شود، متفاوت است. در برابر این تفاوت‌ها چه باید کرد؟ شیوه مواجهه مسلمانان با این پرسش نمونه‌ای از شیوه مواجهه آنان با همه مفاهیم جدیدی است که در جهان امروز پدید آمده یا خواهد آمد.
بخش اول: شیوه های مواجهه مسلمانان با مفاهیم جدید

پیشرفت دانش بشری زایش اندیشه ها و مفاهیم نوینی را در پی دارد که بر بستر اصول و مبانی فکری خاص خود استوار است .توسعه ارتباطات فرهنگی نیز به تبادل این اندیشه ها و راهیابی مفاهیم جدید به سایر منظومه های فکری و اجتماعی می انجامد . این دو واقعیت می تواند برای رشد و کمال بشری میمون و با برکت باشد؛ مشروط بر آنکه از یکجانبه گرایی و جریان یکسویه اطلاعات خودداری گردد و تهاجم فرهنگی جایگزین تبادل داده ها نگردد.

متأسفانه در دنیای امروز ، افزون برخوی استکباری که موجب القای متکبرانه و یکطرفه باورها و خواسته های جهان غرب به جهان سوم گشته است، خود باختگی برخی ملت ها و دولت های اسلامی نیز زمینه ساز تجّری بیگانگان و پس رفت و سستی خودی ها شده است ؛ واقعیت تلخ و دردناکی که استاد فرزانه ، شهید آیـت الله مرتضی مطهری از آن به ((استسباع)) تعبیر کرده‌اند.

شیوه مواجهه،درک و پذیرش مفاهیم و اصطلاحاتی نظیر آزادی، حقوق بشر، مدیریت، مشارکت، جامعه مدنی، خشونت، تساهل و تسامح، تکثرگرایی و عقلانیت مصداق های بارز و قابل مطالعه در این زمینه هستند.

1- انکار یا تسلیم محض

برخی متفکران و نویسندگان به((صراحت)) تأکید می کنند که اینگونه مفاهیم ، ((مفهوم های فلسفی یکپارچه ای هستند که یا پذیرفته می شوند یا رد می شوند. وابسته کردن این مفهوم ها به پسوندهای معینی چون غربی یا اسلامی تحریف فلسفه سیاسی و اشتباه و خطایی است که زندگی اجتماعی را دچار سردرگمی و گمراهی می کند. مردم ایران بر سر دو راهی هستند. یا باید این مفاهیم را بپذیرند یا آنها را ردّ کنند و به عواقب خطرناک این رد کردن تن دهند. راه سوم وجود ندارد.)) اینان معتقدند (( بخش قابل قبولی از آن موضوعات و مفاهیم جدید وارد قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران شده و در آن قانون تلفیقی صورت گرفته است…فصل حقوق ملت، حق حاکمیت ملت و قوای ناشی از آن ، ماده ها و اصول متعددی هست به منظور تفکیک قوای سه گانه که فلسفه اش کنترل قدرتهای سیاسی با یکدیگر است؛ در قانون اساسی ایران تصریحاتی شده درباره آزادی مطبوعات ، آزادی تحزّب ، آزادی اجتماعات، آزادی بیان و… مهم این است که این قانون اساسی با این مفاهیم و موضوعات مهر دینی خورده و مورد تأیید علمای دین قرار گرفته است . این نکته به لحاظ معرفت شناسی و از نظر چالش میان مدرنیته و دین مهم است…این تصور که ریشه های این مفاهیم در متون دینی اسلامی وجود دارد نادرست است. ریشه های این مفاهیم در متون دینی اسلامی وجود ندارد زیرا اینها اصولاً مفاهیم و موضوعات جدیدی هستند که در زندگی بشر پدید آمده اند)) .

نتیجه طبیعی این باور آن است که گفته شود (( در مسائل حکومت و سیاست، فعل و قول معصوم حجت نیست)) و بالاتر اینکه مثلاً((درتعارض تکالیف دینی و حقوق بشر،حقوق بشرمقدم است )) .چنین دیدگاهی در میان ما نو پیدا نیست.از آن زمان که نخبگان و اعیان با غرب آشنا شدند،برخی به این نظر متمایل گردیدند و برخی به نظرات دیگر.تقابل این دیدگاهها در حوادث پس از مشروطیت به آسانی قابل درک است.

2- ترکیب و التقاط

نوع دیگر برخورد با مفاهیم مورد بحث، که آثار و خطرات آن کمتر از نوع اول نیست ، برخورد التقاطی با آنهاست.در مقابل گروه نخست،عده ای در تلاش هستند تا به خیال خود ضمن پذیرش قطعی و تام این مفاهیم ، از اصول و ارزشهای مورد احترام خود نیز دست بر ندارند و چاره کار را در این می بینند که به هر بهای ممکن رنگ دین را به آن مفاهیم زده و به خیال خود دین را ((عصری)) و هماهنگ با مقتضیات زمان سازند.

مقصود این گروه از ((مردم سالاری دینی)) ،نگاه دینی به مردم سالاری نیست تا احیاناً موجب قبول یا ردّ بخش هایی از آن نظریه گردد.مراد این دسته انضمام مردم سالاری به دینداری و برقراری سازش بین آن دو است ؛ به گونه ای که ممکن است در برخی اصول و احکام دینی نیز به سود مردم سالاری به مفهوم رایج آن در غرب تجدید نظر شود تا اسلام توان ماندگاری داشته باشد.

چنین برخوردی از آن جهت خطرناک تر است که ناخواسته گوهر دین را به بدعت‌ها می آلاید و افزون بر تهی کردن آموزه های دینی از محتوی و روح اصلی خود ,تمیز حقیقت را برای دیگران نیز دشوارتر می سازد. باید توجه داشت که این شیوه , حتی ممکن است از سوی علاقمندان و با انگیزه دلسوزی نیز دنبال شود, امّا این امر نباید مرزبانان حریم دین را از پیامد های ویرانگر آن غافل کند.

((گاهی پیروانِ خود مکتب به علت ناآشنایی درست با مکتب مجذوب یک سلسله نظریات و اندیشه ها ی بیگانه می گردند و آگاهانه یا ناآگاهانه آن نظریات را رنگ مکتب میدهند و عرضه می نمایند…امروز…گروهی را می بینیم که واقعاً وابسته به مکتب های دیگر بالخصوص مکتب های ماتریالیستی هستند و چون می دانند با شعارها ومارکهای ماتریالیستی کمتر می توان جوان ایرانی را شکار کرد,اندیشه های بیگانه را با مارک اسلامی عرضه می دارند…وهم می بینیم-واین خطرناک تر است که افرادی مسلمان ,امّا ناآشنا به معارف اسلامی و شیفته مکتب های بیگانه ,به نام اسلام اخلاق می نویسند و تبلیغ می کنند اما اخلاق بیگانه. فلسفه تاریخ می نویسند همانطور.فلسفه دین ونبوت می نویسند همانطور. اقتصاد می نویسند همانطور . سیاست می نویسند همانطور . جهان بینی می نویسند همانطور.تفسیر قرآن می نویسند همانطور ووو)) استاد شهید مطهری ,این را یکی از آفات نهضت های اسلامی در صد ساله اخیر دانسته ونقص عمده نواندیشان ومصلحانی مانند اقبال را در این می داند که (( با فرهنگ اسلامی عمیقاً آشنا نیست)) بر خلاف کسانی نظیر سید جمال که ((متوجه خطرهای تجدد گرایی افراطی بود. او می‌خواست مسلمانان علوم وصنایع غربی را فرا گیرند امّا با اینکه اصول تفکّر مسلمانان یعنی جهان بینی آنها جهان بینی غربی گردد وجهان را با همان عینک ببینند که غرب می بیند مخالف بود. او مسلمانان را دعوت می کرد که علوم غربی را بگیرند امّا از اینکه به مکتب های غربی بپیوندند آنها را بر حذر می داشت. سید جمال همانگونه که با استعمار سیاسی غرب پیکار می کرد با استعمار فرهنگی نیز در ستیزه بود3)), ((نه مجذوب تمدن غرب بود ونه مرعوب))و آرزو می کرد که مسلمانان ((تمدن غربی را با روح اسلامی , نه با روح غربی اقتباس نمایند. اسلام حاکم همان اسلام نخستین باشد بدون پیرایه ها و ساز و برگ ها))

بر همین اساس است که استاد مطهری فریاد می زند که ((من به عنوان یک فرد مسئول به مسئولیت الهی به رهبران عظیم الشان نهضت اسلامی که برای همه شان احترام فراوان قائلم هشدار می دهم و بین خود و خدای متعال اتمام حجت می کنم که نفوذ ونشر اندیشه های بیگانه به نام اندیشه اسلامی وبا مارک اسلامی ,اعم از آنکه از روی سوءنیت ویا عدم سوءنیت صورت گیرد,خطری است که کیان اسلام را تهدید می کند))

3_ نقد منطقی و اصول گرایانه

از نظر نگارنده هر دو شیوه مواجهه با تمدن و فرهنگ غرب که ذکر شد نمونه بارز همان(( استسباع)) وغفلت از این نکته است که نهاد ها و اصطلاحات نو پیدا ,از جمله در عرصه حقوق و فلسفه سیاست ,بر مبانی و در بسترهای خاص تولید می شوند و از این رو در تحلیل ,نقد وتصمیم گیری عالمانه درباره آنها نباید در خلأ اندیشید .این نکته اصل مهمی است که در تعامل فرهنگ ها ، بطور کلی،صادق است.برای مثال کسانی را در نظر بگیرید که اصولاً مادّی می اندیشند و معتقدند ((هر چه هست همین زندگی (و لذات) دنیوی است و حیاتی پس از مرگ وجود ندارد.)) ، آیا چنین کسانی می توانند مفاهیمی مانند ((حیات طیبه)) ، و ((سعادت)) را از فرهنگ اسلام،همانگونه که هست، درک کنند؟آیا می توانند این مفاهیم را کاملاً بپذیرند و یا رنگ و پسوند ((دهری)) به آن بیفزایند؟ مفاهیم متولد در فرهنگ غرب و هر تمدن دیگری نیز چنین هستند. این اصطلاحات لباس هایی هستند که بر اندام های فکری خاص پوشانده شده اند و پوشاندن بی چون وچرای آن بر اندام های دیگر نمی تواند نشانه روشنفکری و پویایی باشد . خردمندی اقتضاء می کند که نه خود و نه مردم را بر سر این دو راهی نبینیم که (( یا باید این مفاهیم را بپذیرند یا آنها را رد کنند)) و آنها در معرض این تهدید خود ساخته و موهوم قرار دهیم که در صورت عدم پذیرش باید(( به عواقب این رد کردن تن دهند)) و ((راه سوم وجود ندارد .))

خیر ! راه سوم و عاقلانه آن است که پس از شناسایی و درک عمیق ودرست مفاهیم نو پیدا در همان بستر و با همان مشخصاتی که با آن زاییده شده اند ,به مبانی و اصول فکری و عقیدتی خود مراجعه کنیم , آنچه را در تعارض با این مبانی و اصول نیست , بپذیریم و به هنگام تعارض نیز بدون تردید و وحشت ,به باورهای درست خود پای بند بمانیم و صد البته این گفته منافاتی با پویایی تفکر دینی و نویابی در اقیانوس بی انتهای معارف الهی نیست و نباید به تجویز تحجر وخشک اندیشی تأویل شود .مشکل آن است که براثر نا آشنایی یا غفلت با آنچه خود داریم، آن را از بیگانه تمنا می کنیم و از کسانی جویای هدایت و خوشبختی می شویم که خود سرگردان وادی جهل و شقاوتند. به قول حافظ:

سالها دل طلب جام جم از ما می کـرد            و آنچه خود داشت ز بیگانه تمنا می کرد
گوهری کز صدف کون و مکان بیرون است          طلب از گمشدگان لب دریا می کـرد
مشکل خویش بر پیر مغان بردم دوش               کو به تأیید نظر حل معما می کرد
دیدمش خرم و خندان قدح باده به دست           وندر آن آیینه صد گونه تماشا می کرد
گفتم این جام جهان بین به تو کی داد حکیم       گفت آن روز که این گنبد مینا می کرد
بیدلی در همه احوال خدا با او بود                    او نمی دیدش و از دور خدایا می کرد…

بخش دوم : احکام فقهی متفاوت با مساوات ذاتی انسانی‌ها

برخورد متفکران مسلمان با تفاوت برخی احکام فقهی با موازین و مبانی حقوق بشر جدید، از جمله تساوی افراد در برابر قانون، نیز مانند برخورد آنان با دیگر مفاهیم جدید است. عده‌ای معتقدند در این‌گونه موارد بدون تردید احکام فقهی هستند که باید مورد تجدید‌نظر قرار گرفته‌ و راهی جز «اجتهاد جدید»! به نفع موازین و مقررات حقوق بشر نیست. برای مثال یکی از نویسندگان چنین نگاشته است:

«در فقه اسلامی موجود، مساوات ذاتی انسانها در مواردی چون حقوق زنان و مردان یا مسلمانان و غیرمسلمانان کاملاً ملحوظ نشده است، در این موارد چه باید کرد؟ کتاب و سنت در عصر خود در همه این موارد تغییراتی به نفع انسانها داده است، ولی معنای این سخن این نیست که تمام آنچه می‌توان در عصرهای دیگر به حقوق انسانها اضافه کرد به آنها داده شده است. این مساله مرتبط است با تکامل و تغییرات اجتماعی انسانها و چه بسا در عصری بتوان با ملاحظه تغییرات و تکامل اجتماعی انسان، حقوقی برای بخشی از جامعه تصور کرد که در عصرهای قبل، مطرح نبوده است. آنچه در عصر بعثت داده شده تمام آنچه می‌تواند داده شود نیست. ایجاد تغییرات مثبت به نفع حقوق انسانها در عصر نزول و ورود کتاب سنت، این جهت را نشان ما می‌دهد که می‌توانیم در عصر خودمان آن راه را که در زمان پیامبر اسلام شروع شده تا آخر برویم. در واقع در این قبیل مسائل، کتاب و سنت جهتِ حرکت و تنظیم اجتماعی را نشان می‌دهد، نه این که تمام قوانین و حقوق ابدی ممکن یک جا در آنها بیان شده، به طوری که دیگر نتوان چیزی بدان اضافه کرد یا تغییر داد.

ما امروزه می‌توانیم حداکثر تغییرات حقوقی و قانونی در جهت تامین حقوق همه انسانها را که در این عصر به آن اعتقاد داریم، به وجود آوریم. تمام آنچه در کتاب و سنت درباره حدود، قصاص، دیات، امور سیاسی و قضایی و معاملات و مسائلی از این قبیل آمده، سلسله مقرراتی بوده در جهت اصلاح مقررات موجود در عصر نبی و به نفع حق و حیثیت ذاتی انسانها. آن مقررات نسبت به آنچه قبل از اسلام وجود داشته چند گام به پیش و انسانی بوده است و ما امروز می‌توانیم، همه آنها را طوری اصلاح کنیم که با حقوق بشر در عصر حاضر منطبق شوند.»

اینان درباره نمونه‌های دیگر نیز همین نظر را دارند و راه‌حل را در «اجتهاد جدید»ی خلاصه می‌کنند که نتیجه آن هماهنگ با مبانی و احکام حقوق بشر نوین باشد. « مثلاً پاره‌ای از احکام فقهی از برتریهای حقوقی مسلمانان بر غیرمسلمانان یا مردان بر زنان سخن می‌گوید، پاره‌ای از احکام دیگر فقهی اگر قانون تلقی شوند، نه منافع همه شهروندان که منافع عده خاصی را تامین می‌کنند. در این موارد چه باید گفت و چه باید کرد؟ آیا باید این احکام فقهی را که در شرایط تاریخی معینی نقش خاصی داشته‌اند، قوانین قطعی و ابدی و همه عصری خداوند اعلام کنیم و با آنها به جنگ دموکراسی برویم؟ آیا فهم و تفسیر ظنی فقیهان گذشته از کتاب و سنت در این موارد را باید تنها فهم و تفسیر ممکن و درست بدانیم و همه دانش جدید فهم تفسیر و تاویل متون را نادیده بگیریم؟ آیا امروز که تعارض سیاسی مسلمانان و غیرمسلمانان در داخل کشورهای اسلامی مطرح نیست و افراد غیرمسلمان به عنوان افراد جامعه تابع قوانین و مقررات اجتماعی هستند و با صلح و صفا در کنار اکثریت مسلمانان زندگی می‌کنند، باز هم از نظر دینی مجاز هستیم غیرمسلمانان را از حقوق کمتری بهره‌مند سازیم و آنها را شهروندان درجه دو حساب کنیم؟ آیا امروزه که زنان از خانه‌ها و خلوتها بیرون آمده‌اند و با مشارکت سیاسی، اجتماعی و اقتصادی سرنوشت عمومی را رقم می‌زنند، باز هم مجاز هستیم از برتری حقوق مردان بر زنان سخن بگوییم؟ آیا در همه این موارد موضوع حکم عوض نشده است؟ آیا نباید در همه این موارد اجتهاد جدیدی مطابق با زمان و مکان انجام داد؟»

از نگاه این گروه : «احکام فقهی ارتداد و جهاد و خلافت و امامت و مانند آنها که به آزاد نبودن دین وعدم مشارکت سیاسی همگان در مدیریت جامعه در مفهوم جدید آنها مبتنی شده در چارچوب همان واقعیتهای فرهنگی گذشته قابل فهم است. در جهان امروز که آن واقعیتها عوض شده و آزادی دینی و مشارکت سیاسی بخشی از فرهنگ انسان امروز گردیده آن احکام بستر عقلایی خود را از دست داده است.»

همچنین «حکم نجاست کفار، حکم جواز غیبت کفار و مخالفان (اهل سنت)، حکم برده‌داری و برده‌فروشی یعنی خرید و فروش انسان، حکم قتل مرتد، تفاوت حقوق برده و آزاد و کل الگوی روابط عبد و مولا، نشان از نابرابری می‌کند که سدّ راه دموکراسی است لذا امکان جمع اسلام و دموکراسی وجود ندارد.» و چون دموکراسی قابل چشم‌پوشی نیست، لابد راهی جز فراموش کردن این احکام و سایر موارد مشابه با آن وجود ندارد.

ما بدون آنکه منکر «اجتهاد جدید» شویم و بدون آنکه بخواهیم احکام فقهی مذکور را از ضروریات دین و غیرقابل بازخوانی و احتمالاً رسیدن به نتایج جدید بدانیم، با این شیوه از مواجهه با مفاهیم و بنیادهای نوین مخالف هستیم. سخن در امکان اجتهاد جدید نیست. سخن در این است که نباید در آغاز این تحقیقِ نو، صحت و درستی آنچه دنیای غرب مطرح ساخته را قطعی تلقیِ کرده و به دنبال نوعی از اجتهاد جدید باشیم که نتیجه آن از هم اکنون معلوم و منطبق بر مفاهیم و بنیادهای حقوقی نوین باشد!!

خیر!! ممکن است اجتهادهای جدید که مبتنی بر اصول و معیارهای عقلی و شرعی است، ما را به همان نتیجه سابق یا نتیجه‌های دیگری برساند که باز هم با آنچه مثلاً در اعلامیه جهانی حقوق بشر آمده، متفاوت باشد. در این صورت باید بر مواضع دینی پایبند ماند.