تاریخ در دل پُر درد خود داستان غم انگیز تباهی وسقوط شخصیت ها و ملت های بسیاری را نهفته است؛ شخصیت ها وملت های بزرگی که توانسته بودند با شناخت «صراط مستقیم»، هدایت یافته و به جایگاه رفیعی دست یابند، اما صد افسوس که در طی طریق لغزیدند و نه تنها به تباهی ، که به لعن الهی نیز گرفتار شدند. این داستان ها راهرکس به گونه ای روایت وتحلیل کرده است وقرآن ، این کتاب انسان پرور وجامعه ساز، نیز روایت وتحلیل ویژه خود را که البته برای ما همان حجت ومبنای عمل است.ازمیان همه مواردی که کتاب خدا به این موضوع پرداخته است ، بازخوانی آیات 62 تا81 سوره شریفه مائده جذاب ودرس آموزتراست.
آیات مذکور ازقرآن کریم در مقام مذمت و سرزنش انحراف اهل کتاب؛ همان امت ها و ملت هایی که راه درست را شناخته و آن را انتخاب کرده بودند، اما به دلایلی که خواهد آمد منحرف گشتند، می فرماید:«بسیاری از آنها را می‏بینی که در گناه وتجاوزبه حقوق دیگران و خوردن مال حرام بر یکدیگر سبقت می‏جویند، چه زشت است کاری که انجام می‏دهند»؛ یعنى آنچنان در راه اثم (گناه) و عدوان (ستم) گام بر مى دارند که گویا به سوى اهداف افتخارآمیزى پیش مى روند، و بدون هیچگونه شرم و حیا، سعى مى کنند در این راه از یکدیگر پیشى بگیرند.

گرچه واژه «اثم» به معنای همه گناهان است، ولی از اینکه در مقابل «عدوان» بکار رفته است، معلوم می شود که مقصود ازاثم دراینجا گناهان فردی است که زیان آن متوجه دیگران نمی شود؛ درحالی که عدوان به گناهان اجتماعی گفته می شود که علاوه براین،حقوق مردم را هم پایمال می کند. به عبارت دیگر اهل کتاب چنان غرق فساد وتباهی شدند که ازارتکاب هیچ گناهی شرم نمی کردند. جالب آن است که سپس، واز میان همه گناهان، بر حرامخواری تاکید می شودواین نشاندهنده تاثیر برجسته فساداقتصادی درانحراف ملت ها است.به این ترتیب آیه راباید ذکر اخص بعد ازذکر خاص وبالاخره عام دانست که دلالت برتاکید می کند.شاید هم بتوان گفت خداوند ابتدا آنها را به خاطر هر گونه گناه مذمت مى کند، و سپس ‍ بر دو گناه بزرگ به خاطر اهمیتى که داشته اند، انگشت مى گذارد، یکى ستمگرى و دیگرى خوردن اموال حرام.

همچنین از تعبیر «کانوا یعملون» چنین استفاده مى شود که انجام این گونه گناهان و انحرافات براى آن مردم جنبه اتفاقى نداشته بلکه بر آن مداومت داشته و مکرر مرتکب می شده اند.اما چرا چنین شد؟!

ریشه یابی انحراف

آیه های بعد در مقام تبیین علت این انحرافات، یا حداقل یکی از علت های آن، سرزنش خود را متوجه دانشمندان اهل کتاب می کند که با سکوت بی دلیل خود مانع انحراف نشده اند؛ «چرا رَبّانیون (دانشمندان نصاری) و اَحبار (علمای یهود) آنها را از سخنان گناه آلود و خوردن مال حرام نهی نمی‏کنند! چه زشت عملی است که انجام می‏دهند»؟!

همانگونه که درتفسیر ارزشمند نمونه آمده ودر این نوشتار ازآن بهره برده ایم ، ربّانیون جمع ربانى و در اصل از کلمه ربّ گرفته شده ، و به معنى دانشمندانى است که مردم را به سوى خدا دعوت مى کنند، ولى در بسیارى از موارد این کلمه تنها به علماى مسیحى اطلاق مى شده است .احبار نیزجمع حبر (بر وزن ابر) به معنى دانشمندانى است که اثر نیکى از خود در جامعه مى گذارند، ولى در بسیارى از موارد وبه طور خاص به علماى یهود گفته مى شود.

اول؛ استحاله ارزشها!

در این آیه بر خلاف آیه گذشته تعبیر به « قولهم الاثم» شده است، و این تعبیر ممکن است، اشاره به این بوده باشد که دانایان موظفند مردم را هم از سخنان گناه آلود باز دارند و هم از اعمال گناه، و یا اینکه بگوییم « قول» در اینجا به معنى اعتقاد است یعنى دانشمندان براى اصلاح یک جامعه فاسد، نخست باید افکار و اعتقادات نادرست آنها را تغییر دهند، زیرا تا انقلابى در افکار پیدا نشود، نمی توان انتظار اصلاحات عمیق در رفتار هاى عملى را داشت و به این ترتیب آیه، راه اصلاح جامعه فاسد را که باید از انقلاب فکرى شروع شود به دانشمندان نشان مى دهد.

در پایان آیه، قرآن به همان شکل که گناهکاران اصلى را مذمت نمود، دانشمندان ساکت و تارک وظیفه روشنگری را مورد مذمت قرار داده، می گوید: چه زشت است کارى که آنها انجام مى دهند. پس روشن می شود که سرنوشت کسانى که وظیفه بزرگ امر بمعروف و نهى از منکر را ترک می کنند، بخصوص اگر از دانشمندان و علما باشند، سرنوشت همان گناهکاران است و در حقیقت شریک جرم آنها محسوب مى شوند.از ابن عباس مفسر معروف نقل شده که مى گفت: این آیه شدیدترین آیه اى است که دانشمندان وظیفه نشناس و ساکت را توبیخ و مذمت مى کند.

شما هم…

بدیهى است این حکم اختصاصى به علماى خاموش و ساکت یهود و نصارى ندارد و تمام رهبران فکرى و دانشمندانى که به هنگام آلوده شدن مردم به گناه و سرعت گرفتن در راه ظلم و فساد، خاموش ‍ مى نشینند در بر مى گیرد، زیرا حکم خدا درباره همگان یکسان است !

در حدیثى از امیر مؤمنان على علیه السلام مى خوانیم که در خطبه اى فرمود: «اقوام گذشته به این جهت هلاک و نابود گشتند که مرتکب گناه مى شدند، ولی دانشمندانشان سکوت مى کردند، و نهى از منکر نمى نمودند. در این هنگام بلاها و کیفرهاى الهى بر آنها فرود مى آمد، پس شما اى مردم ! امر به معروف کنید و نهى از منکر نمائید، تا به سرنوشت آنها دچار نشوید.»

همین مضمون در اواخر خطبه قاصعه (خطبه 192نهج البلاغه) نیز آمده است :« خداوند متعال نسل های پیشین را از رحمت خود دور نساخت؛ مگر بخاطر اینکه امر به معروف و نهى از منکر را ترک گفتند. عوام را به خاطر ارتکاب گناه و دانشمندان را به خاطر ترک نهى از منکر مورد لعن خود قرار داد و از رحمت خویش دور ساخت.»

قابل توجه اینکه درباره توده مردم در آیه سابق تعبیر به « یفعلون» شده و در این آیه در مورد دانشمندان تعبیر به «یصنعون». مى دانیم که یصنعون از ماده صُنع به معنى کارهائى است که از روى دقت و مهارت انجام مى گیرد ولى یعملون از ماده عمل به هر گونه کار گفته مى شود؛ اگر چه دقتى در آن نباشد و این خود متضمن مذمت بیشترى است. زیرا اگر مردم نادان و عوام کارهاى بدى انجام مى دهند، قسمتى از آن به خاطر نادانى و بى اطلاعى است ، ولى دانشمندى که به وظیفه خود عمل نکند، حساب شده ، آگاهانه و ماهرانه مرتکب خلاف شده است ، و به همین دلیل مجازات عالم از جاهل سنگین تر و سخت تر است!

در آیات بعد، به نمونه هایی از اعتقادات نادرست و ارزش هایی که دگرگون شده اشاره می شود و تاکید می گردد که پایبندی به ارزش ها و احکام الهی است که مایه برکت آسمان و زمین است ونه مسابقه بر سر حرامخواری! «اگر آنها تورات و انجیل و آنچه بر آنها از طرف پروردگارشان نازل شده (قرآن) را برپا دارند از آسمان و زمین روزی خواهند خورد، جمعی از آنها میانه رو هستند ولی اکثرشان اعمال بدی انجام می‏دهند.»

نقش رهبری درجلوگیری ازانحراف

جالب توجه اینکه ،آیه بعد همان آیه معروف غدیر است که دستور می دهد:« ای پیامبر! آنچه از طرف پروردگارت بر تو نازل شده است را کاملاً (به مردم) برسان و اگر نکنی، رسالت او را انجام نداده‏ای و خداوند تو را از (خطرات احتمالی) مردم نگاه می دارد، و خداوند جمعیت کافران (لجوج) را هدایت نمی کند.»

یکی ازپرسش های رایج درمورد این آیه تناسب آن با آیات قبل وبعد آن است که همگی مربوط به انحراف اهل کتاب و نقش نخبگان و خواص در آن است. می پرسند اگر این آیه مربوط به غدیر و مساله امامت و رهبری است، چرا در میان این آیات آمده است؟!

تا آنجا که من دیده ام گویا مفسران ومتفکران، اصلِ این اشکال را پذیرفته وبه توجیه آن رو آورده اند.برای مثال گفته اند: « این موضوع اهمیت ندارد، زیرا اولاً لحن آیه و تفاوت آن با آیات قبل و بعد، کاملاً نشان مى دهد که موضوع سخن در این آیه، موضوعى است که با آیات قبل و بعد تفاوت دارد و ثانیاً همانطور که بارها گفته ایم ، قرآن یک کتاب کلاسیک نیست که مطالب آن در فصول و ابواب معینى دسته بندى شده باشد، بلکه طبق نیازها و حوادث مختلف و رویدادها نازل گردیده است. لذا مشاهده مى کنیم قرآن در حالى که درباره یکى از غزوات بحث مى کند، فى المثل یک حکم فرعى را به میان مى آورد، و در حالى که درباره یهود و نصارى سخن می گوید، روى سخن را به مسلمانان کرده و یکى از دستورهاى اسلامى را براى آنها بازگو مى کند.»

اما به نظر نگارنده می رسد که با دقت در سیاق آیات ارتباط آنها با یکدیگر آشکار ومعلوم می شود که اتفاقاً تناسب جایگاه و ارتباط آیه ولایت کاملاً رعایت شده است؛ چرا که قرآن پس از سرزنش رهبران امت های گذشته و تبیین این نکته که سکوت نابه هنگام آنان وکوتاهی در انجام رسالت های سیاسی واجتماعی آنان است که موجب انحراف و تباهی شد (همان چیزی که درآیه های بعد فتنه خوانده شده است)؛ اکنون وبرای جلوگیری از تکرار تجربه تلخ پیشینیان تکلیف رهبری را درامت خاتم تعیین کرده وبا نصب رهبرانی دانا ومعصوم، مسیر صحیح آینده جامعه مسلمانان راتضمین می کند؛ رهبرانی که هم تکلیف خود را درست تشخیص می دهند وخطا نمی کنند، وهم در انجام تکلیف گرفتاروسوسه وعافیت طلبی نمی گردند. برای همین است که به پیامبر تاکید می نماید که درصورت عدم معرفی امام ورهبر هوشیار و وظیفه شناس ، امت تو نیز سرنوشتی مانند گذشتگان خواهند داشت وگویی اصلاً رسالت خویش را انجام نرسانده ای! چه تناسبی روشن تر ازاین؟!

توبیخ توامان عوام و خواص

درهرحال توبیخ توامان عوام وخواص در آیات بعد همچنان ادامه می یابد و هشدار می دهد که :«ای اهل کتاب! شما هیچ جایگاه و ارزشی ندارید؛ مگر اینکه تورات و انجیل و آنچه بر شما از طرف پروردگارتان نازل شده است بر پا دارید» و پایبند به ارزش ها واحکام دینی باشید. در غیر این صورت شما با دیگران فرقی ندارید و «آنها که از بنی اسرائیل کافر شدند بر زبان داود و عیسی بن مریم لعن (و نفرین) شدند، این بخاطر آن بود که گناه می‏کردند و تجاوز می‏نمودند. آنها از اعمال زشتی که انجام می‏دادند یکدیگر را نهی نمی‏کردند چه بدکاری انجام می‏دادند.»

دست پنهان وآشکار بیگانه

قرآن کریم درپایانِ این بحث به نکته ظریف دیگری هم اشاره می کند ؛ نکته ای که خود باب وسیعی را برای فهم و تحلیل انحرافات تاریخی ملت ها می گشاید و آن اینکه بسیاری از انحرافات ناشی از درهم ریختن مرز بندی ها با دشمنان و گرفتار آمدن ،آگاهانه یا نا آگاهانه، در دام بیگانگان است. « بسیاری از آنها را می بینی که کافران (و بیگانگان) را دوست می‏دارند (و با آنها طرح دوستی می‏ریزند) چه بد اعمالی از پیش برای خود فرستادند که نتیجه آن خشم خداوند بود و در عذاب (الهی) جاودانه خواهند ماند.»

امام حسین علیه السلام درسخنرانی مشهوری که در سرزمین منی داشته اند ، پس از اشاره به آیات یاد شده ، نخبگان وعلمای زمان خود را درپیدایش انحرافات آن زمان سهیم می شمارد و از آنان می خواهد تا با یاری اش از تکرار تاریخ بپرهیزند ؛ پند مشفقانه ای که متاسفانه شنیده نشد، وشد آنچه نباید می شد!