به رغم گذشت قرن ها بار دیگر با فرا رسیدن محرم خیمه اندوهی بی پایان بر دل و جان همه شیفتگان و آزادگان جهان سایه افکنده و در کنار ابراز احساساتی بی نظیر، چرایی و فلسفه این قیام بزرگ مورد پرسش قرار می گیرد. در این باره بسیار گفته اند و نوشته اند، اما شاید آموختن شیوه زندگی عزتمندانه به مسلمانان از مهم ترین یافته های آن باشد.
1- عزت مسلمانان؛ خلاصه درسهای عاشورا

عزت به معنای شرافت، قوت و شکست نا پذیری است که حقیقتا و اصالتا اختصاص به پروردگار دارد. اما بندگان واقعی نیز می توانند در سایه اتصال به معدن عظمت الهی عزت یابند. امام حسین علیه السلام حجت موجه ما بر این ادعاست که به دلیل کمال انقطاع توانست به جایی برسد که در بی نظیر ترین شرایط دشوار روزگار به اوج آسمان عزت پرواز کند و با افتخار به این دارایی، جان خویش را برای حفظ آن فدا کند.

«عزت حسینی» از این باب می تواند و باید الگوی چگونه زیستن و چه سان مردن باشد و در س آموز همه روزگار گردد.

نخستین درسی که باید در این مکتب آموخت جهان بینی خاصی است که این عزت و افتخار را به ایشان ارزانی داشت و سپس باید از او آموخت که برای حفظ و توسعه این فضیلت چه باید کرد؟

از مجموعه گفتارها و آموزه های عملی که از آن بزرگوار برای ما گزارش کرده اند چنین در می یابیم که او اساسا انسان را، از آن جهت که برترین آفریده خداست و به او انتساب و تعلق دارد، از چنان شرافت و کرامت ذاتی برخوردار می داند که سرخم کردن در پیشگاه غیر خدا را منتهای ذلت و خواری و دور از شأن آدمی می داند. حضرت سید الشهدا(ع) اصولا فلسفه عبادت را نیز یاد آور شدن همین نکته و توجه به عزت و غنایی می داند که خداوند به انسان عطا فرموده و نباید قربانی نادانی و آزمندی او گردد.

آدمی باید به این عزت خداداد افتخار کند، همه زرق و برق دنیا را در برابر آن ناچیز شمارد و به مقابله با هر کس و هر چیزی بپردازد که به دنبال عبودیت طاغوت و خواری انسان است.

این مقابله در دو حوزه اندیشه و عمل تجلی می یابد. در حوزه نظری پیراستن دامان دین از غبار بدعت ها و خرافات و نمایاندن گوهرآن به دیگران است و در حوزه عملی نیز مبارزه با ستم و انحراف. «اصلاح امت» تعبیر جامع آن حضرت برای تلاشهایی است که در هر دو حوزه مذکور انجام داده است؛ چرا که دین نیازمند اصلاح نیست؛ آنچه ممکن است منحرف و نیازمند اصلاح شود مدعیان دین هستند و نه دین.

2- عزت، کلید شخصیت حسین (ع)

عزت و افتخار اصالتاٌ از آن خداست، اما بندگان واقعی او هم می توانند با انقطاع کامل از غیر خدا و اتصال به مبدا و منبع عزت حقیقی، عزیز گردند و به آن افتخار کنند. در میان خیل بندگانی که به این مقام رسیده اند حضرت امام حسین علیه السلام از جایگاه و برجستگی خاصی برخوردار است و باید به عنوان یک الگوی تمام عیار مورد توجه دائم قرار گیرد.

برجستگی خاص عزت حسینی در آن است که او نشان داد در سخت ترین شرایط ممکن نیز باید همچنان به حبل الهی چنگ زد و در این صورت، حتی در اوج غربت و تنهایی، عزتی پایان ناپذیر و فراگیر ارزانی آدمی است. به تعبیر رسا و زیبای مقام معظم رهبری در آغاز سال 1381، “حسین بن علی علیه السلام مظهر عزت راستین و نمودار کامل افتخار حقیقی است، هم در چشم ما مردم اسیر در دستگاه مادی عالم و هم برای رستگاران عالم ملکوت”

زندگی آن بزرگوار فصل های مختلف کتابی است که می تواند شیوه دستیابی به عزت دوسرا و افتخار بی پایان را به انسانها بیاموزد و ضمناٌ کلید شناخت شخصیت و تحلیل رفتار او به حساب آید. رفتار امام حسین علیه السلام در مقاطع مختلف عمر شریف و صحنه های پرفراز و نشیب زندگی، خصوصاٌ حماسه عاشورا، سرشار از رمز و رازهای ناگشوده ای است که شیفتگان الگو برداری از حضرتش چاره ای جز اندیشه و تحلیل آن ندارند. “عزت حسینی” روزنه ای است به سوی شناخت دقیق حقایق رفتار و گفتار آن حضرت.

استاد شهید، آیت الله مرتضی مطهری (قدس سره الشریف)، در این زمینه می گوید:

“روان شناسها ، خصوصاٌ کسانی که بیوگرافی می نویسند، کوشش می کنند برای روحیه ها یک کلید شخصیت پیدا کنند. می گویند شخصیت هر کس یک کلید معین دارد، (که) اگر آن را پیدا کنید سراسر زندگی او را می توانید توجیه کنید. البته به دست آوردن کلید شخصیت افراد خیلی مشکل است، خصوصاٌ شخصیت های خیلی بزرگ … ادعای اینکه کسی بگوید من کلید شخصیت کسی مانند علی یا حسین بن علی را به دست آورده ام انصافاٌ ادعای گزافی است و من جرات نمی کنم چنین سخنی بگویم، اما این قدر می توانم ادعا کنم که در حدودی که من حسین را شناخته و تاریخچه زندگی او را را خوانده ام و سخنان او را که متاسفانه کم به دست ما رسیده است، به دست آورده ام … می توانم این طور بگویم که از نظر من کلید شخصیت حسین حماسه است، شوراست، عظمت است، صلابت است، شدت است، ایستادگی است، حق پرستی است.” (مجموعه آثار، ج 17، ص 45). این چنین است که آن فرزانه نکته سنج اشعار و روضه های تذلل را از تحریفات عاشورا می داند و به حق سفارش و تاکید می کند که مادحان و واعظان از بازگو کردن جعلیاتی که با روح و روحیه حسین (ع) ناسازگار است، اجتناب کنند.

3- مبانی نظری عزت حسینی

همه تصمیم گیری ها و اقدامات ارادی انسانها مبتنی بر نوع برداشت و نگاهی است که آنان به جهان هستی دارند. جهان بینی آدمی است که کنش ها و واکنش های او را در عرصه های مختلف زندگی شکل می دهد. نا گفته پیداست که رفتار آن کس که همه چیز را در زندگی دنیوی و لذت های مادی خلاصه می بیند با رفتار کسی یکسان نیست که اصولاٌ حیات را در سرایی دیگر جستجو می کند و لذت واقعی را در ترک لذت های نفس می داند. طبیعی است که چنین کسی در برابر طمع ورزی ها و جاه طلبی ها سر فرود نمی آید و خود را بزرگ تر از آن می داند که برای رسیدن به نان و نام، انسانیت خود را فدا کند.

وارستگی و آزادگی حسین ابن علی علیه السلام ناشی از عمق چنین دیدگاهی است. آن حضرت اصولاٌ فلسفه خلقت و ارزش انسان را همین می داند که در سایه بندگی خدا “زهر چه رنگ تعلق پذیرد آزاد است.”

شیخ صدوق رضوان الله تعالی علیه از آن بزرگوار نقل می کند که فرمود:

“ای مردم! پروردگار بزرگ بندگان را نیافرید مگر برای اینکه او را بشناسند و آنگاه که او را بشناسند، پرستش کنند و با پرستش خدا از بندگی غیر او بی نیاز شوند.” (علل الشرایع، ص 9) همین نگاه است که همه هستی، منهای خدا، را هیچ و غیر قابل اعتنا می بیند و می گوید “همه آنچه خورشید در شرق و غرب عالم بر آن می تابد، دریاها و خشکی ها، دشت ها و کوهها، از نظر آن کس که خدا را می شناسد و به او دل داده است، تنها مانند یک سایه است. آیا آزاد مردی هست که آن را به اهلش واگذارد؟” (مجموعه آثار شهید مطهری، ج 17، ص 46) امام حسین علیه السلام مبنای توجیه حسنات اخلاقی را همین می داند که با عزت و سربلندی انسان همسو است، در حالیکه خصلت های ناپسند موجب فرومایگی و سقوط شان او است.

از جمله اینکه “راستگویی عزت است و دروغگویی عجز و ناتوانی” و “کسی که انفاق و بخشش کند بزرگواری کرده است و آن کسی که بخل ورزد، پستی نموده است” از آن طرف نیز دراز کردن دست تمنا به سوی دیگران، از آن رو که نوعی خواری می آورد، مورد پسند حضرت نیست و توصیه می کند که “آبرویت را از ذلت در خواست نگهدار” و اصولاٌ انسان را هشدار می دهد که “از هر چه موجب عذر خواهی می شود بپرهیز زیرا مومن نه بد می کند و نه پوزش می طلبد.” (فرهنگ سخنان امام حسین (ع) ص 81، 82 و 248). بلندی طبع مومن و عزت نفس او مانع از آن می شود تا کاری کند که سر افکندگی را در پی داشته باشد.

آن حضرت در یک کلام، زندگی و مرگ را نیز به عزت و ذلت تفسیر کرده و ارزش گذاری می کند و به همین دلیل معتقد است: “مرگ با عزت برتر از زندگی ذلیلانه است” (همان، ص 554) و در اوج حماسه عاشورا چنین می سرود:

الموتُ اولی مِن رُکوبِ العارِ والعارُ اولی مِن دُخولِ النّارِ

مرگ مردانه بهتر از زندگی با خواری است و این بهتر از ورود در آتش خشم خدا.

او عزت را در اقامه حق و اجتناب از باطل می دید و براساس همین دیدگاه مرگ در این راه را سعادت جاودانه می دانست. حضرت در پاسخ آنانکه از علت قیام خونبار او می پرسیدند، با شگفتی می پرسید: “مگر نمی بینید که به حق عمل نمی شود و از باطل دست بر نمی دارند؟ در چنین وضعیتی آرزوی مرگ برای مومن سزاوار است و از این رو من شهادت را جز سعادت و زندگی با ستمگران را جز بدبختی نمی دانم. ”

4- آثار عملی عزت حسینی

نتیجه عملی نگرش حسینی به زندگی و جهان هستی آن است که آدمی به هیچ بهایی حاضر به خواری نیست و سر در برابر ذلت فرود نمی آورد، چه ذلت ناشی از بندگی شیطان درونی و چه ذلت ناشی از بردگی طاغوت بیرونی. کس که مانند حسین علیه السلام می اندیشد هیچ فریضه ای را بالاتر از تلاش برای سربلندی انسانها در زندگی فردی و اجتماعی نمی داند و این همان معنای دقیق اصلاحات است.

بر اساس همین دیدگاه است که «قرآن کریم در مجموعِ تعبیرات خود، پیامبران را مصلحان می خواند» و اصولا باید گفت که «اصلاح طلبی یک روحیه اسلامی است. هر مسلمانی به حکم این که مسلمان است خواه ناخواه اصلاح طلب و لااقل طرفدار اصلاح طلبی است زیرا اصلاح طلبی…. از ارکان تعلیمات اجتماعی اسلام است» (شهید مطهری، نهضت های اسلامی در صد ساله اخیر، ص7)

گذر و تأملی کوتاه بر تاریخ حادثه کربلا و دقت در مجموعه گفتارهایی که در این زمینه از حضرت سید الشهدا (ع) برای ما گزارش کرده اند به روشنی نشان می دهد که هدف اصلی آن حضرت اصلاح وضعیت جامعه اسلامی و احیای عزت و افتخاری است که در سایه ایمان به خدا به دست آورده بودند: از این روست که در آغاز سفر به صراحت نوشت که «اِنَّما خَرَجتُ لِطلبِ الاصلاح ِ فی اُمّهِ جَدّی» (فرهنگ سخنان امام حسین (ع) ص 570)

او تن دادن خود و مسلمانان دیگر به حکمرانی کسی مانند یزید را ذلتی می دانست که از ساحت کرامت و غیرت انسانی بعید است. در همان شب نخستی که «ولید بن عُتبه»، امیر مدینه، به فرمان یزید به منظور اخذ بیعت حضرت را احضار کرد، با اشاره به عزت خاندان خود و افتخار به آن و نیز ذلت یزید و پستی وی، به صراحت و قاطعیت اعلام داشت که: «همچو منی با مانند او بیعت نخواهد کرد»! (همان، ص272).

و بالاخره در وقتی دیگر از روز عاشورا در خطبه ای سراسر حماسی باردیگر از لشکریانِ دشمن خواست تا به عزت و کرامت انسانی خود باز گردند و از او انتظار پذیرش ذلت نداشته باشند:

«آگاه باشید! زنازاده فرزند زنازاده مرا بین دو چیز مجبور کرده است؛ بین مرگ و ذلت. اما هیهات که ما خواری و ذلت را بپذیریم. خداوند پذیرش ذلت را بر ما و بر پیامبر و مومنین روا نداشته است. دامن های پاک و دارای اصالت و شرف و خاندان و دارای همت والا و عزت نفس ما، هزگز اجازه نمی دهند که اطاعت فرومایگان را بر مرگ شرافتمندانه ترجیح دهیم.» (بحار الانوار، ج 44، ص329).

بر همین اساس است که استاد شهید مطهری معتقد است: «تمام فاجعه کربلا برای این بود که امام رأی خود را نفروخت… آنها از امام فقط یک امتیاز می‌خواستند و اگر آن یک امتیاز را امام به آنها می داد نه تنها کاری به کارش نداشته، انعامها هم می‌کردند. امام همه آن رنجها را تحمل کرد و تن به شهادت خود و کسانش داد که همان یک امتیاز را ندهد. آن یک امتیاز، فروختن رای و عقیده بود. در آن زمان صندوق انتخاباتی نبود، بیعت بود. بیعت آن روز، رأی دادن امروز بود. پس امام اگر یک رأی غیر وجدانی و غیر مشروع می داد شهید نمی شد. شهید شد که رأی و عقیده خودش را نفروخته باشد». (مجموعه آثار، ج 17، ص464)

آیا همین یک درس برای سیادت امت و عزت کشورهای اسلامی کافی نیست؟! آیا هیچ بیانی رساتر از این برای تبیین کرامت و حقوق انسان‌ها می‌توان سراغ گرفت؟

5- جامعه سازی در فرهنگ عاشورا

تلاش برای اصلاح جامعه اسلامی از شاخصه‌های فرهنگ حسینی و مبتنی بر جهان بینی خاص اوست.

به همین دلیل نه اهداف و حرکت‌های احیاگرانه می‌تواند خارج از این چهارچوب تفسیر شود و نه مدعیان اصلاح‌طلبی اجازه دارند رفتارهای مغایر یا ارزشهای دینی از خود نشان دهند.
حضرت سیدالشهداء علیه السلام همه عزت جامعه اسلامی را در بازگشت به احکام و ارزشهای الهی خلاصه می‌دید و با افتخار به این پشتوانه عظیم فکری، غلتیدن در دامن معامله بر سر اصول و ارزشها را خیانت به دین و مردم می‌دانست.

بنابراین هر حرکت احیاگرانه دینی باید از دو شرط مهم برخوردار باشد :

1. غیرت دینی و پایبندی به اصول و ارزشها.

2. استقامت و اجتناب از طمع ورزی و سازش با دشمنان.

این اصول در گفتارها و رفتارهای آن حضرت به صورتهای مختلف تجلی یافته است.

برای نمونه امام حسین (ع) به هنگام خروج از مدینه ضمن نامه‌ای به برادرش محمد بن حنفیه می‌نویسد: «من نه پیشوای شهید ما خودخواهی و یا برای خوشگذرانی و نه برای فساد و ستمگری از این شهر خارج می‌شوم، بلکه هدف من از این سفر اصلاح در میان امت جدم می‌باشد، می‌خواهم امر به معروف و نهی از منکر کنم و همانند پیامبر و پدرم عمل نمایم» (بحار الانوار، ج 44، ص329).

حضرت در جای دیگری به هنگام پایان سخنرانی در صحرای منی می‌فرماید: «خداوندا! تو خود می‌دانی که آنچه انجام می‌دهیم نه برای کسب قدرت است و نه برای رسیدن به امکانات بی‌ارزش دنیوی، قیام ما برای آن است که پرچم ارزشهای دینی برافراشته شود و سرزمین‌های تو آباد گردد، امنیت بندگان مظلوم فراهم آید و دستورات و احکام تو اجرا شود» (تحف‌العقول، ص 239).

بنابراین رکن مهم اصلاح طلبی مبتنی بر بینش حسینی آن است که مدعیان احیاگری در فراز و نشیب مشکلات، عزت خداداد را فراموش نکرده و در دام سازش بر سر اصول و ارزشها گرفتار نیایند.

پاسخ رد امام حسین (ع) به همه پیشنهادهای تطمیع یا تهدید‌آمیز، تکرار شعارها و اهداف اصلی قیام خود، برداشتن بیعت از اصحاب در مواقع متعدد و پایداری در برابر انبوه لشگر دشمن، همه و همه جلوه‌های حفظ عزت در مراحل مختلف حرکت آن بزرگوار است. این درس بزرگ عاشورا، نه فقط برای زندگی فردی، که برای حیات اجتماعی ما است.

دنیا باید با تمام وجود بفهمد که حفظ عزت و استقلال، اصل تغییرناپذیر سیاست خارجی ما است که آمیخته با حکمت و مصلحت تدوین و اجرا می‌شود و البته مصلحت سنجی نیز با منفعت‌جویی و معامله بر سر اصول و ارزش‌ها تفاوت ماهوی دارد.

پیشوای شهید ما به هنگام نبرد نابرابر و غریبانه چنین گفت که «مرگ سرافرازانه شیرین‌تر از زندگی با نکبت و ذلت است…»

6- بازگشت به فرهنگ خودی

از نظر امام حسین (ع) دین و فرهنگ خودی اساسی‌ترین نقش را در فرآیند اصلاحات اجتماعی دارد و به همین جهت نخستین هدف کلی حرکت‌های دینی را این می‌داند که «نشانه‌های محو شده راه خدا را که جز همان اصول واقعی اسلام نیست، بازگردانیم. یعنی بازگشت به اسلام نخستین و اسلام راستین. بدعتها را از میان بردن و سنتهای اصیل را جایگزین کردن. یعنی اصلاحی در فکرها و اندیشه‌ها و تحولی در روحها و ضمیرها و قضاوتها در زمینه خود اسلام.»

مرحوم شهید مطهری با بررسی این موضوع در قیام عاشورا، اصلاح فکری را مقدم بر آباد‌سازی شهرها، اصلاح روابط اجتماعی و تغییر نظامهای مدنی و اجتماعی می‌داند و معتقد است که «خودباختگی در برابر غرب» و «مجذوب یک سلسله نظریات و اندیشه‌های بیگانه» شدن آفت یک جنبش اصلاحی و نقطه آغاز انحراف آن است.

ایشان در «بررسی نهضت‌های اسلامی در صد ساله اخیر» و ارزیابی آنها، امتیاز مصلحانی نظیر سیدجمال‌الدین اسدآبادی و اقبال لاهوری را در اصول‌گرایی آنان می‌داند.

سید جمال را به آن دلیل که «نه مجذوب تمدن غرب بود و نه مرعوب» می‌ستود و از اقبال به این دلیل ستایش می‌کرد که «معتقد است که شرق اسلامی هویت واقعی خود را که هویت اسلامی است از دست داده است و باید آن را باز یابد.» استاد با اشاره به اینکه اساس نظریه اصلاحی اقبال را چیزی به نام «فلسفه خودی» تشکیل می‌دهد، تاکید می‌کند که «نخستین کار لازمی که مصلحان باید انجام دهند بازگرداندن ایمان و اعتقاد این جامعه به خود واقعی، یعنی فرهنگ و معنویت اسلامی است و این است فلسفه خودی.» از همین جاست که طرح «جدایی دین و سیاست (سکولاریسم)» را نقشه «عمال استعمار» دانسته و سید جمال‌ را در شناخت این توطئه بزرگ پیشقدم می‌داند و می‌گوید: «اعلام همبستگی دین و سیاست و اعلام ضرورت شرعی آگاهی سیاسی برای فرد مسلمان و ضرورت دخالت او در سرنوشت سیاسی کشور خودش و جامعه اسلامی یکی از طرح‌های سید برای چاره‌جویی دردهای موجود بود.»

و باز از همین جاست که نقص کار برخی اصلاح طلبان دلسوز را آن می‌داند که «با فرهنگ اسلامی عمیقا آشنا نیستند» و از بعضی دیگر از «دوستان» گله‌مند است که «مجذوب یک سلسله نظریه‌ها و اندیشه‌های بیگانه می‌گردند و آگاهانه یا ناآگاهانه آن نظریات را رنگ مکتب می‌دهند و عرضه می‌نمایند.» و فریاد بر می‌آورد که: «من به عنوان یک فرد مسئول به مسئولیت الهی به رهبران عظیم‌الشأن نهضت اسلامی … هشدار می‌دهم و بین خود و خدای متعال اتمام حجت می‌کنم که نفوذ و نشر اندیشه‌های بیگانه به نام اندیشه اسلامی و با مارک اسلامی، اعم از آن که از روی سوءنیت و یا عدم سوءنیت صورت گیرد، خطری است که کیان اسلام را تهدید می‌کند.» از نظر مطهری «این صحیح نیست که یک فرد غیر وارد که اگر یک کتاب فقه و یا فلسفه را به دستش بدهند نمی‌داند از راست بگیرد یا از چپ، پیشنهاد رد یا طرد بدهد و درباره اسلام و به نام آن بنویسد و تبلیغ کند.»

ایشان با همین برداشت است که «نهضت اصلاحات» را ضروری می‌داند ولی اصرار دارد که: «این فرهنگ غنی و عظیم اسلام است که می‌تواند و باید پشتوانه نهضت واقع شود و هم علمای اسلامی متخصص در این فرهنگ عظیم و آگاه به زمان هستند که می‌توانند و هم باید نهضت را رهبری کنند.»