از روز چهارشنبه21آبان ماه 1393 درس نهج البلاغه با موضوعی جدید ادامه یافت.نامه شصت ونهم نهج البلاغه از زیباترین و آموزنده ترین بخش های این کتاب شریف برای امثال ما است. در ادامه، متن این جلسه به قلم و همت جناب آقای علی جعفرآبادی تقدیم عاشقان مولا می گردد.
ضمن تشکر از ایشان، به اطلاع می رساند که این جلسات پس از نماز مغرب و عشای هرچهارشنبه در محل شهدای سرچشمه برگزار می گردد؛ بعونه تعالی
بسم الله الرحمن الرحیم
موضوع قبلی ،خطبه 150، راجع به مساله ظهور و چگونگی انتظار بود که به لطف خدا و مدد امیرالمومنین تمام شد.
از امشب نامه 69 نهج البلاغه را مورد بحث قرار می دهیم که سالهاست آرزوی من بود که به این نامه توجه بیشتری شود. چون از سه جهت این نامه دارای اهمیت ویژه است و در میان نامه ها و بلکه همه مطالب نهج البلاغه شایسته توجه بیشتری است. یکی از جهت نویسنده نامه و دیگری از جهت گیرنده نامه و سوم هم بابت محتوای نامه که کم نظیر و شیرین و پرمحتواست.
درباره جهت اول که نویسنده نامه یعنی وجود مقدس علی علیه السلام باشد، ما حرفی برای گفتن نداریم و زبان ما قاصر از توصیف این درب بلند شهر علم پیامبر است. به قول مولوی:
هر کجا گوشی بد از وی چشم گشت
هر کجا سنگی بد از وی یشم گشت
کیمیاسازست چه بود کیمیا
معجزه بخش است چه بود سیمیا
این ثنا گفتن ز من ترک ثناست
کین دلیل هستی و هستی خطاست
پیش هست او بباید نیست بود
چیست هستی پیش او کور و کبود
بنابراین درباره این بزرگوار که نه فقط ما شیعیان و پیروان ایشان معتقد به علم لدنی و عصمت و طهارت ایشان هستیم؛ بلکه دیگران هم از ایشان به عنوان معلم بشریت یاد می کنند.
همین جا لازم است و حق می دانم که دعا کنیم برای این مرد بزرگی که اخیرا از دنیا رفت؛ گرچه مسیحی بود ولی خداوند محبت امیرالمومنین را در دل او تابانده بود و این نعمت کوچکی نیست. دعا کنیم که این مرد در کنار سفره سخاوت امیرالمومنین مهمان باشد. این گونه نیست که آن بزرگوار نسبت به این محبت ها بی تفاوت باشد. چند شب پیش با یاد همین جرج جرداق در روایات دقت می کردم، احساس کردم که صرف دوست داشتن امیرالمومنین نشانه ای برای فلاح و رستگاری است و این طور نیست که هر کسی بتواند به ایشان علاقمند شود. شنیده بودم که پدر جرداق هم، با این که مسیحی بود ،بالای منزلشان سنگی نصب کرده بود و روی آن نوشته بود: لافتی الا علی لا سیف الا ذوالفقار.
جرداق می گوید من از 13 سالگی با امیرالمومنین آشنا شدم و از روزی که علی را شناختم احساس کردم هیچ کس جز علی شایسته آن نیست که درباره اش بنویسم. یکی از آثار ایشان هم «امام علی، صدای عدالت انسان» است که ترجمه شده است. شنیده بودم که می گفت من نهج البلاغه را 200 بار خوانده ام. ما در میان شیعیان کمتر کسی را اینچنین داریم . او وقتی آن کتاب را نوشت، آن را همراه نامه ای برای علما از جمله آیت الله بروجردی فرستاد. در نامه نوشته بود: «انی انصفت الامام بعض الانصاف»؛ تا جایی که توانستم، انصاف را رعایت کردم. و آیت الله بروجردی بعد از اینکه کتاب را دیده بودند؛ فرمودند کتابی بی نظیر است و دستور دادند ترجمه شود و این کتاب بر منبر ها و خطابه های قبل از انقلاب هم تاثیر زیادی گذاشت.
در هرحال،نسبت به نویسنده نامه 69حرفی برای گفتن نداریم. نسبت به محتوا هم بعدا وارد می شویم. امشب درباره گیرنده کمی صحبت می کنیم چرا که این مقدمه به درک محتوا واهمیت آن کمک می کند.
مرحوم سید رضی وقتی این نامه را نقل می کند می گوید: و من کتاب له علیه السلام الی الحارث الهمدانی (به سکون میم). اما اسم کامل او در رجال حارث ابن عبدالله ابن کعب است که رابطه ای دوسویه و محبت آمیز با امیرالمومنین داشته است. غیر از این که خودش صاحب کرامت و فضیلت است؛ قبیله اش هم بسیار بسیار خوشنام و شریف و خوش سابقه و فداکار در اسلام بوده است. این قبیله اصالتا از یمن است و یمن مردمی بسیار نجیب و علاقمند به اهل بیت داشته و الان هم همین طور است. من آنجا دیدم تا پسر دار می شدند اسم فرزند خود را حسنین می گذاشتند. پرسیدم چرا حسنین؟ گفتند معلوم نیست که خدا به ما پسر دیگری عنایت کند تا بتوانیم اسمشان را حسن و حسین بگذاریم. خیلی به اهل بیت علاقمندند؛ گرچه غالبا زیدی هستند. در یمن این قبیله سرآمد بوده و از ابتدا گرایش قوی به اسلام و تشیع داشته اند. می دانیم که پیامبر، امام علی را برای تبلیغ به یمن فرستادند. قبل از ایشان خالد بن ولید رفته بود و خیلی مردم به او روی خوش نشان نداده بودند. در روایت داریم: …فلما دنونا من القوم خرجوا الینا و صلى بنا علی ثم صفنا صفا واحدا.
رفتیم یمن و وقتی نزدیک قبیله آن ها شدیم، نزدیک ما شدند. معلوم می شود مشکل آن ها به دعوت کننده بوده است. سپس نماز خواندند و بعد در یک صف ایستادند.
ثم تقدم بین ایدینا و قرأ علیهم کتاب رسول الله (ص) باسلامهم فاسلمت همدان جمیعا الحدیث.
امیرالمومنین نامه پیامبر را برایشان خواند و سپس کل قبیله و بی استثنا اسلام آوردند.
ماجرا را امام علی با نامه ای به رسول الله گزارش داد که تا نامه شما را خواندم یکجا همه ایمان آوردند. پیامبر با شنید این مطلب به سجده رفتند و پس از این که سر مبارک را از سجده برداشتند دو بار فرمودند: «السلام علی همدان» (درود برهمدان)
این قبیله اینقدر مستعد و آماده بود و بعد هم از یمن به کوفه کوچ کردند و از ابتدا جانب امیرالمومنین را گرفتند و نه تطمیع معاویه و نه تهدید یزید این ها را از راه به در نکرد. در کربلا هم حضور داشتند و بُریر ابن خضیر همدانی که از تابعین و یاران امیرالمنین بود و از همین قبیله است و حداقل دو نفر دیگر هم از شهدای کربلا از همین قبیله اند.
این طایفه اینقدر شریف اند که شعری منسوب به امیرالمنین هست که می فرماید:
لو کنت بواباً علی باب الجنة لقلت لهمدان ادخلی بسلام «اگر من دربان بهشت می‌بودم، به قبیله همدان می‌گفتم که با اطمینان خاطر و بدون هیچ گونه خوف و هراسی به بهشت درآ». زنان این طایفه هم بسیار بزرگ اند. زنی هست که در جنگ صفین بوده و خیلی برای امیرالمومنین فداکاری کرده است به اسم سوده همدانی که خیلی شجاع بود.
در جنگ صفین برای تشجیع(ترغیب شجاعتشان) سربازان و فرزندان دلاورش، اشعار حماسی می‌خواند، که سخت بر معاویه گران آمد و نام او را ثبت کرد.
روزگار گذشت و امام علی علیه‌السلام به شهادت رسید، و فرماندار معاویه بسر بن ارطاه، هر چه می‌خواست انجام می‌‌داد، و کسی جرئت اعتراض یا مخالفت را نداشت سرانجام سوده، به دربار معاویه در شام رفت، و از قتل و غارت و فساد فرماندار به معاویه شکایت کرد.
معاویه او را شناخت و سرزنش کرد، و گفت:
یاد داری که در جنگ صفّین چه می‌کردی؟ حال دستور می‌دهم تو را سوار بر شتری برهنه تحویل فرماندارم بدهند تا هر گونه دوست دارد، با تو رفتار کند؟…
سوده، در حالی که اشک می‌ریخت این اشعار را خواند:
صلّی الاله علی جسم تضمّنه قبر فاصبح فیه العدل مدفوناً
قد حالف الحق لا یبغی بد بدلا فصار بالحق و الایمان مقروناً
«خدایا درود بر پیکر پاکی فرست که چون دفن شد عدالت هم دفن شد،
و خدا سوگند خورده که همتایی برای او نیاورد، و تنها او با حق و ایمان همراه بود»
معاویه با شگفتی پرسید:
چه کسی را می‌گویی؟ و این اشعار را پیرامون چه شخصی خواندی؟
سوده گفت:
علی علیه‌السلام را می‌گویم که چون رفت، عدالت هم رفت.
معاویه! فرماندار امام علی علیه‌السلام در همدان چند کیلو گندم از من اضافه گرفت، به کوفه رفتم وقتی رسیدم که امیرالمومنین علی علیه‌السلام برای نماز مغرب بپا خاسته بود. تا من رفتم و متوجه شد کسی آمده و مشکلی دارد، نمازش را فوراً تمام کرد و فرمود: حاجتی داری؟
ماجرا را شرح دادم، و گفتم چند کیلو گندم مهم نیست، می‌ترسم فرماندار تو به سوی تجاوز و رشوه‌خواری پیش رفته و آبروی حکومت اسلامی خدشه‌دار شود.
امام علی علیه‌السلام با شنیدن سخنان من گریست و گفت:
خدایا تو گواهی که من آنها را برای ستم به مردم دعوت نکردم.
سپس قطعه پوستی گرفت و بر روی آن نوشت:
بسم‌الله الرحمن الرحیم، قد جائتکم بینهٌ مِن ربّکم فَاوفوا الکیلَ و المیزان، و لا تَبخَسوا النّاسَ اَشیائهُم، و لا تُفسدوا فی الارض بعد اصلاحها، ذالکم خیرٌ لکُم مَن یَقبِضُهُ. والسّلام؛‌ دلیل روشنی از طرف پروردگارتان برای شما آمده است؛ بنابراین، حق پیمانه و وزن را ادا کنید! و از اموال مردم چیزی نکاهید! و در روی زمین، بعد از آن که (در پرتو ایمان و دعوت انبیاء) اصلاح شده است، فساد نکنید!
سپس دستور داد که:
کارهای فرمانداری خود را بررسی و جمع‌آوری کن، تو را عزل کردم و به زودی فرماندار جدید خواهد آمد، و همه چیز را از تو تحویل خواهد گرفت.
نامه را به من داد، نه آن را بست، و نه لاک و مُهر کرد، بلافاصله فرماندار عزل و دیگری به جای او آمد.
معاویه، آن روز شکایت من از چند کیلو گندم اضافی بود، اما امروز به تو شکایت کردم که فرماندار تو «بسر بن ارطاه» شراب می‌خورد، تجاوز می‌کند، مال مردم را به یغما می‌برد،‌ خون بی‌گناهان را می‌ریزد؛ و تو به جای اجرای عدالت و عزل فرماندار فسادگر، مرا تهدید به مرگ می‌کنی؟ و ادعا داری که خلیفه مسلمین می‌باشی؟
معاویه سری تکان داد و گفت: «لقد لمظکم ابن ابی طالب الجراة علی السلطان » این شهامت و شجاعت را علی علیه السلام در شما زنده کرده است و تا از این اخلاق جدا شوید، طول می کشد.
پس قبیله آن ها چنین قبیله ای بوده است. زنانشان اینجورو مردانشان هم مثل بُریر.
خود حارث در بین این قبیله ی اهل فضل، موجودی برجسته است؛ هم از نظر علمی و هم عملی.
ابن سیرین می گوید بعد از امیرالمومنین که در کوفه جو خفقان حاکم بود، شش نفر «فقیه» بودند که مردم از آن ها استفاده می کردند و نور می بخشیدند و اگر نه اولی، دومین آن ها حارث بوده است. حتی بعضی ازعلمای رجال مثل ابن داود می گوید «انه کان افقه الناس»، از همه دین شناس تر بوده است. در کتاب های رجالی دیگر هم ، «کشّی» او را مدح می کند و درباره اش روایتی می آورد.شیخ طوسی می گوید حارث یک «اصل» (به معنای کتاب حدیثی اولیه و متصل به ائمه) داشته است… . غیر از جنبه های علمی، ایشان کشش درونی نیز به امیرالمومنین دارد؛ از جمله این روایت که شنیده اید ولی هرچه بیشتر بشنویم، دلنوازتر است:
حارث همدانی یک روز به دیدار حضرت امیر می‎رود. حضرت به او می‎فرماید: «ما جائک»؟ «چه چیز تو را به اینجا کشاند؟» می‎گوید: «حبّی لک یا امیرالمؤمنین»؛ «علاقه و محبتم به تو ای امیرالمؤمنین». حضرت به او می‎فرماید: «یا حارث اتحبّنی؟»؛ «ای حارث آیا مرا دوست داری؟» بحث شیعه نیست ها! محبت است! جواب می‎دهد: «والله یا امیرالمومنین»، آری. پس حضرت به او می‎فرماید: «اما لو بلغت نفسک الحلقوم رایتنی حیث تحب…»؛ پس بدان، موقعی که جانت به حلقوم رسید مرا به‎گونه‎ای که خوشایندت باشد می‎بینی؛ « ولو رایتنی وانا اذودالرجال عن الحوض ذود غریبه الابل لرایتنی حیث تحب، ولو رایتنی وانا مار علی الصراط بلوا الحمد بین یدی رسول الله لرایتنی حیث تحب»؛ سر کوثر که همه هستند من می آیم و تو را می بینم و جای سوم هم در پل صراط است که لوای حمد دست من است و می آیم و تو را می بینم.
شعر معروف سید حمیری هم اشاره به همین حدیث است:
قـول عـلی لحـارث عجب کم ثم أعجوبـه لـه حملا
یا حار همدان من یمت یرنی من مؤمن أو منافـق قبلا (همه من را می بینند. مومن به گونه ای که لذت می برد و دلشاد می شود و منافق دلتنگ و ناراحت)
یعرفنی طرفـه وأعرفـه بنعتـه واسمـه ومـا فعلا (من را می شناسد و من هم او را می شناسم)
وأنت عند الصراط تعرفنی فلا تخف عثره ولا زللا (تو هم من را می شناسی و نگران خطاهای کوچکت نباش)
أسقیک من بارد على ظمأ تخالـه فی الحـلاوه العسلا (موقعی که همه از تشنگی جانشان دارد می سوزد تو را با آب سیراب می کنم و تو خیال می کنی عسل است)
أقول للنار حین تعرض لل عرض دعیـه ولاتقبلـ الرجلا (آتش جهنم زبانه می کشد که تو را بگیرد و من به آن می گویم که این مرد را رها کن! او ما را دوست دارد)
دعیـه لا تقربیـه إن لـه حبلا بحبـل الوصی متصلا (که طنابی در دست دارد که آن سوی این طناب دست ولی خداست)
« ای که گفتی و من یمت یرنی/ جان من فدای جمال دلجویت/ کاشکی من به هر دمی صد بار/ مردمی تا بدیدمی رویت»
این هم وضعیت شخص گیرنده است.
حال شما دقت کنید. وقتی انسان به کسی نامه می نویسد، با سخنرانی تفاوت دارد. در نامه نوشتن مخاطب و ظرفیت او در نظر گرفته می شود. حال امیرالمومنین به حارث که علاقه ای دو طرفه بینشان برقرار است توصیه می کنند.