متن درس این هفته تفسیرنهج البلاغه ، چهارشنبه 5 آذر ماه1393، که سومین جلسه از شرح نامه شصت و نهم بود، با تقریر جناب آقای علی جعفرآبادی ….
گفته شد که همه باید از جاده ای لغزنده عبور کنند و در این جاده لغزنده دشمن قسم خورده ای هم در کمین است. دشمنی که یک نفوذی هم در درون ما دارد و لذا خطرات بزرگی ما را در راه رسیدن به هدف تهدید می کند و به طنابی احتیاج داریم که یک سر آن به مقصد وصل باشد و سر دیگر آن در دست ما باشد تا راه را گم نکنیم و اگر لغزیدیم بلند شویم. این طناب در بیان امیرالمومنین همان قرآن است:
«وَ تَمَسَّکْ بِحَبْلِ الْقُرْآنِ وَاسْتَنْصِحْهُ»
عرض شد که تمسک یعنی چسبیدن به چیزی برای حفظ خود.
اگر انسان به چیزی بچسبد برای حفظ آن چیز، از باب اِفعال استفاده می شود: امساک. اینجا حضرت از باب تفعل استفاده کرده اند. یعنی تو در خطری. برای حفظ خودت قرآن را رها نکن.
توضیح داده شد که این سر جاده، من و شما هستیم: اشخاصی که از ماء مهین و آب بی ارزش درست شده ایم و آن سر جاده خداوند متعال است و ما باید از این مسیر عبور کنیم تا به آن مقصد برسیم. لذا در قرآن می فرماید که شما انسان ها هم مسیرتان به سوی خداست و هم مصیرتان. مسیر یعنی این راهی که جلوی پای شماست به سوی خداست:
«یا أَیُّهَا الْإِنْسانُ إِنَّکَ کادِحٌ إِلى‏ رَبِّکَ کَدْحاً فَمُلاقیهِ»
اما علاوه بر «مسیر»، «مصیر» هم به سوی خداست. مصیر یعنی تحول پیدا کردن و صیرورت پیدا کردن. ما هم مسیر را می پیماییم و هم به موازات آن باید خود را متحول کنیم تا در آخر کار جلوه اسماء و صفات الهی باشیم. وقتی شراب به سرکه تبدیل می شود، می گویند صیر کرد. ما هم باید آن قدر نو به نو شویم که در آخر پرتوی از نور خدا شویم.
«وَإِنَّکَ لَتَهْدِی إِلَى صِرَاطٍ مُّسْتَقِیمٍ»؛ ای پیامبر! تو آمده ای تا مردم را به صراط مستقیم بکشانی. صراط مستقیم ظاهرا همان «مسیر» است که انتهایش «صِرَاطِ اللَّهِ الَّذِی لَهُ مَا فِی السَّمَاوَاتِ وَمَا فِی الْأَرْضِ أَلَا إِلَى اللَّهِ تَصِیرُ الْأُمُورُ » است. صیرورت و و تحول درونی شما نیز باید به سمت او باشد. در چندین جای قرآن تاکید شده است که: « إِلَى اللَّهِ المَصِیر». باید از لحظه لحظه های عمر استفاده کنیم تا در این مسیر حرکت کنیم و به این مصیر برسیم و خداگونه شویم.
امیرالمومنین می فرمایند که این راه پر افت و خیزی است که دل کندن از خیلی چیزها و دل بستن به خیلی چیزهای دیگر می خواهد و خیلی مراقبت می خواهد. برای همین هم به ریسمانی نیازمندیم که یک سرش دست خدا باشد و سر دیگرش دست ما. آن کوهنوردی که طنابی در دست دارد؛ اگر رها شد، ولو اینکه چند متر پایین بیفتد، بالاخره به بالا بر می گردد. ولی اگر طناب نداشته باشد با یک لغزش کوچک سقوط می کند. ما هم که می خواهیم به قله فضایل صعود کنیم باید ریسمانی در دست داشته باشیم.
قرآن می فرماید:
«یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آَمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ حَقَّ تُقَاتِهِ وَلَا تَمُوتُنَّ إِلَّا وَأَنْتُمْ مُسْلِمُونَ»
خطاب به مومنین است؛ یعنی آن ها که راه و مقصد را درست تشخیص داده اند و در راه حرکت می کنند. هدف زندگی را طوری تنظیم کنید که مسلمان از این دنیا خارج شوید. خیلی کار سختی است. هر کسی نمی تواند. «وَلَا تَمُوتُنَّ إِلَّا وَأَنْتُمْ مُسْلِمُونَ». تسلیم خدا شوید. ساده نیست. لذا می فرماید برای رسیدن به این مقصد باید تقوایی متناسب با خدا و این هدف داشته باشید.
اما تقوا کافی نیست. بعدش می فرماید: «وَاعتَصِموا بِحَبلِ اللَّهِ جَمیعًا وَلا تَفَرَّقوا.»
بعد از توصیه به حد اعلای تقوا، می فرماید یک حبلی هم به سوی خدا داشته باشید تا به آن چنگ بزنید. به کمندی احتیاطی محتاجید تا سقوط نکنید.

همه با هم باید به این طناب چنگ بزنید. شاید منظور آیه این است که برای « حَقَّ تُقَاتِهِ» و مسلمان از این دنیا خارج شدن همه با هم باید چنگ زد. اراده فردی کافی نیست. اگر جامعه ناسالم بود، حداقل این است که حرکت ما را کند می کند. باید همه با هم ریسمان خدا را بگیریم.
قرآن می فرماید به «حَبلِ اللَّهِ» چنگ بزنید. امیرالمومنین می فرماید به ریسمان قرآن چنگ بزنید. آیا این ها با هم فرق دارند یا یکی هستند؟
درباره این آیه که می فرماید « وَاعتَصِموا بِحَبلِ اللَّهِ جَمیعًا وَلا تَفَرَّقوا » خیلی بحث شده و درباره مصادیق حبل الله معنی های زیادی، عمدتا بر اساس روایات، بیان شده است. مثلا در تفسیر قمی می گوید منظور از حبل الله توحید و ولایت است. در تفسیر درالمنثور آن را به قرآن و اهل بیت و طاعات الهی و ملازمت با جماعت مسلمین و اسلام معنی کرده است. در برخی روایات وجود مقدس امیرالمومنین را حبل الله معرفی کرده اند. مثلا امام رضا علیه السلام از آباء گرامیشان از پیامبر نقل می فرمایند که:
«من احب ان یرکب سفینة النجاة و یستمسک بالعروة الوثقی و یعتصم بحبل الله المتین فلیوال علیا بعدی و لیعاد عدوه و لیاتم بالائمة الهداة من ولده»
هر کس دوست دارد که سوار کشتی نجات شود و به ریسمان محکم چنگ بزند…. باید دوست بدارد علی را بعد از من و با دشمن او دشمنی کند و پیروی کند ائمه هدی از فرزندان او را.
در برخی روایات دیگر حبل الله را کل اهل بیت دانسته اند. مثل امام باقر علیه‌السلام فرمودند که منظور از نعیم در آیه « ثُمَّ لَتُسْأَلُنَّ یَوْمَئِذٍ عَنِ النَّعِیمِ» ما اهل بیت هستیم و « فی قوله: «واعتصموا بحبل الله جمیعا» قال: نحن الحبل» یعنی ما اهل بیت آن حبل الله هستیم. در مجمع البیان می گوید: «والاولی حَملُه علی الجمیع » یعنی اولی این است که همه این ها درست است. چرا؟ چون حبل الله آن طنابی است که یک طرفش شما و طرف دیگرش خداست. هر چیزی که بتواند شما را به خدا برساند حبل الله است و همه این موارد مصادیق آن ریشمانی هستند که می توانند شما را به خدا برسانند. منتها در بین همه این ها حبل اساسی و وسیله اصلی و اصیل رسیدن به خداست. به گونه ای که بقیه ریسمان ها هم باید به آن وصل باشند. رودخانه اصلی قرآن است که شریعه های دیگر به آن می ریزد و هر چه از قرآن جدا باشد قطعا حبل الله نیست. پس اگر گفته شد «وَ تَمَسَّکْ بِحَبْلِ الْقُرْآنِ» در واقع به طنابی توصیه شده است که بقیه طناب ها به آن وصلند. در حدیث معروف ثقلین هست که : « ایها الناس انی قد ترکت فیکم ما ان اخذتم به لن تضلوا کتاب الله و عترتی اهل بیتی» ایها الناس! همانا من چیزی را بین شما بر جای می گذارم که اگر نگاه دارید و بدان عمل کنید هرگز گمراه نخواهید شد.
منتها یکی از این دو مهم تر است: احدهما اکبر من الآخر. کدام؟ ثقل اکبر آن قرآن است و دیگری اهل بیت که پیامبر این گونه توصیف می کنند: « کتاب الله حبل ممدود من السماء الی الارض» این دو، ریسمان بین زمین و آسمان هستند که قرآن ثقل اکبر است؛ گرچه این دو هرگز از هم جدا نمی شوند. اگر کسانی را دیدیم که در مساجد مکه و مدینه فقط به قرآن چسبیده اند و از اهل بیت جدا هستند، این ها به قرآن هم تمسک پیدا نکرده اند و اگر کسانی هم هستند که فقط به اهل بیت چسبیده اند و قرآن را رها کرده اند و به این معنا ولایتی هستند، این ها هم به اهل بیت تمسک پیدا نکرده اند.
جمله قابل تاملی مرحوم آیت الله بهجت دارد: هم ما شیعیان و هم اهل سنت ثقلین را کنار گذاشته ایم. ما به اهل بیت چسبیده ایم و قرآن را رها کرده ایم و اهل سنت هم قرآن راگرفته اند و اهل بیت را رها کرده اند؛ حال آن که پیامبر فرمود از هم جدا نمی شوند. پس ما مسلمان ها هیچکدام را نداریم.

خدا به پیامبر هم می فرماید: «استمسک بالذی أوحی إلیک». پیامبر هم باید به قرآن بچسبد. پناهگاه پیامبر هم قرآن است. در تمام آنات باید به قرآن بچسبد. پیامبر هم اگر از قرآن جدا شود دیگر پیامبر نیست. در ادامه می فرماید: « وَالَّذِینَ یُمَسَّکُونَ بِالْکِتَابِ وَأَقَامُواْ الصَّلاَةَ إِنَّا لاَ نُضِیعُ أَجْرَ الْمُصْلِحِینَ » هر کس که به قرآن تمسک پیدا کند و احکام را که سرآمدش نماز است به پا دارد، پاداشش ضایع نمی شود.
پس توصیه امیرالمومنین برای تمسک به قرآن همان توصیه قرآن برای تمسک به حبل الله است و فرقی با آن ندارد.
غیر از نامه 69 در جاهای دیگر هم حضرت به این نکته اشاره کرده اند؛ از جمله در خطبه تکان دهنده و خواندنی 176که در آن دشواری های راه سخت پیش رو را توضیح می دهند و می فرمایند که «إنّ الْجنّة حفّتْ بالْمکاره، وإنّ النّار حفّتْ بالشّهوات» بهشت در لابلاى ناراحتی ها و دوزخ در لابلاى شهوات پیچیده شده است‏. در آخر خطبه می فرمایند: « وإنّ الله سبْحانه لمْ یعظْ أحداً بمثْل هذا الْقرْآن، فإنّه حبْل الله الْمتین، وسببه الاْمین، وفیه ربیع الْقلْب، وینابیع الْعلْم، وما للْقلْب جلاءٌ غیْره، مع أنّه قدْ ذهب الْمتذکّرون، وبقی النّاسون أو الْمتناسون…» خداوند سبحان احدى را به مطالبى مانند آنچه در قرآن آمده موعظه نفرموده است ‏زیرا قرآن رشته محکم خدا است و وسیله امین (خیانت نمی کند. خیلی عالم نماها با ادعای خدا می خواهند مردم را طعمه خود کنند) او،بهار دلها و چشمه‏هاى دانش در قرآن‏است (دلِ مرده آن دلیست که در این مسیر زمین خورده است. قرآن است که این دل را زنده می کند. اگر قرآن می خوانیم ولی دلمان بیدار نیست، نشان می دهد که قرآن نمی خوانیم)،براى قلب و فکر جلائى جز قرآن نتوان یافت‏ خصوصا در محیطى که بیدار دلان ازمیان رفته،و غافلان یا تغافل کنندگان باقیمانده‏اند… .
ما از قرآن خیلی دوریم. حتما حارث همدانی از ما با قرآن مانوس تر بوده است؛ ولی باز هم حضرت او را به قرآن توصیه می کنند.
در خطبه 176 حضرت حسرت می خورند که : «مع أنّه قدْ ذهب الْمتذکّرون، وبقی النّاسون أو الْمتناسون» حیف که مردم یا قرآن را فراموش کرده اند و یا خودشان را به فراموشی زده اند…
تا اینجا جواب سوال اول بود: آیا بین توصیه امیرالمومنین و توصیه قرآن تنافی و تعارض وجود دارد؟ پاسخ: خیر. هر دو یک مطلب است.
سوال دوم این بود که برای تمسک به قرآن چه کنیم؟ راه و نشانه اش چیست؟
تلاوت قرآن مقدمه تمسک به قرآن است. حداقل یک آیه قرآن را در روز بخواند و در آن تامل کند؛ گرچه در روایات گفته اند پنجاه آیه. انسان تا می تواند از قرآن جدا نباشد. اما این کافی نیست. برای تمسک به قرآن باید ببینیم نسبت به هر بخش از قرآن چه کاری باید بکنیم؟ با هر بخش از معارف قرآنی باید یک معامله جداگانه ای کرد تا تمسک کرده باشیم. آیات قرآن را شاید بشود در این سه بخش تقسیم کرد:
1) پند و اندرز که قسمت عمده آیات را تشکیل داده است. آنقدر قرآن به موعظه و نصیحت ما اهتمام دارد که خودش را کتاب موعظه نامیده است: « یاأیها الناس قد جاءتکم موعظة من ربکم وشفاء لما فی الصدور وهدى ورحمة للمؤمنین» قرآن همه اش موعظه است.
2) آیات الاحکام که دستورات عملی برای حلال و حرام است که تقریبا 500 آیه است: نزول حرام است، غیبت حرام است … .
3) تاریخ گذشتگان و قصص قرآنی.
در ادامه نامه 69 حضرت می فرمایند:
وَ تَمَسَّکْ بِحَبْلِ الْقُرْآنِ
وَاسْتَنْصِحْهُ، (این توصیه مربوط به بخش اول است)
وَ اءَحِلَّ حَلاَلَهُ وَ حَرِّمْ حَرَامَهُ ، (این توصیه مربوط به بخش دوم است)
وَ صَدِّقْ بِمَا سَلَفَ مِنَ الْحَق (این توصیه مربوط به بخش سوم است)
اولا نصیحت قرآن را بپذیر. ثانیا حلال و حرام ها را جدی بگیر. حلال را حلال و حرام را حرام بدان. بدعت می تواند نظری و عملی باشد. پناه بر خدا می بریم که نکند در دین بدعت نظری بگذاریم. اما عمل به حرام هم بدعت عملی است. حرام ها را بازیچه نینگار. ثالثا تاریخ و قصه های قرآنی را واقعی بدان و افسانه نپندار. سنت های الهی است.
این می شود شیوه تمسک به قرآن.
جا دارد درباره هر کدام از این سه بخش بیشتر تامل کنیم. اولین نکته «وَاسْتَنْصِحْهُ» است. البته دو نسخه وجود دارد. در برخی از نسخ همین وَاسْتَنْصِحْهُ است ولی در برخی دیگر «وانتصحه» است. این ها با هم متفاوت است. به نظر من وَاسْتَنْصِحْهُ صحیح است. نُصح یعنی اخلاص. یعنی بی شائبه بودن. اگر کسی بدون شائبه دلش برای کسی بسوزد، می گویند نصیحت کرده است. با موعظه تقریبا یک معنی دارد ولی یکی نیست. هر نصیحتی موعظه هست ولی هر موعظه ای نصیحت نیست. موعظه جنبه اِنذاری و تخویفی و بیم دادن دارد ولی نصیحت ممکن است جنبه ایجابی داشته باشد. به تعبیر آقایان نصیحت هم می تواند به صورت «زجر» باشد و هم جنبه «بعث» ولی موعظه فقط جنبه «زجر» دارد. قرآن کتاب نصیحت است. هم ترغیب و تشویق دارد و تعریف و توتوصیه بهشت و…. و هم عذاب جهنم را. ظاهرا جنبه انذار و موعظه اش بیشتر است. می گویند تاثیر خوف بیش از رجا است. در یک نگاه، قرآن بیشتر کتاب موعظه است.
امیرالمومنین اینجا می فرمایند « وَاسْتَنْصِحْهُ» یا در بعضی نسخ گفته اند «وانتصحه». اولی یعنی از قرآن نصیحت بخواه ولی دومی دو معنای دیگر دارد: یکی یعنی قرآن را ناصح خودت قرار بده و دیگری این که اگر قرآن نصیحتت کرد، بپذیر. پس جمعا سه معنی برای آن متصور است.