درباره نامه 169 نهج البلاغه که نامه امیرالمومنین به حارث همدانی است گفتگو می کردیم. حضرت فرمودند: «و تَمَسَّکْ بِحَبْلِ الْقُرْآنِ وَاسْتَنْصِحْهُ»؛ مانند کسی که در حال سقوط از بلندی است و برای حفظ جانش دنبال طناب نجات است، محکم به قرآن بچسب تا مصون بمانی.
چگونه می توان محکم به قرآن چسبید؟ نشانه و شاخصش چیست؟
سه جمله بعدی ظاهرا پاسخ به این سوال است؛ چرا که ظاهرا آیات قرآن در این سه گروه تقسیم می شوند: نصایح و مواعظ الهی، حلال و حرام و احکام، قصص و تاریخ.
حضرت می فرمایند تو باید جویای نصیحت از قرآن باشی و در بخش احکام هم جداً پیرو حلال و حرام باشی و در قصص هم آنچه در قرآن درباره گذشتگان آمده تصدیق کنی.
درباره جمله اول صحبت می کردیم و عرض شد که در نهج البلاغه هایی که دست ماست عبارت « وَاسْتَنْصِحْهُ » آمده است ولی در بعضی نسخه های دیگر مانند نسخه ابن ابی الحدید و ابن میثم، « وَاَنتصِحْهُ» آمده و بحثی هم هست که کدام این ها درست است؟ عرض شد برای شناسایی تفاوت این دو به یک مقدمه نیازمندیم که عرض می کنم.
مقدمه این است که انسان ها وقتی با نصیحت و موعظه مواجه می شوند به چهار گروه تقسیم می شوند:
یک گروه که بدبخت ترین گروه هستند و نجات پیدا نمی کنند کسانی هستند که از نصیحت فراری اند. عمدا و با برنامه ریزی از واعظ و نصیحت گو فرار می کنند. مراقبند تا در جلسه ای گیر کسی نیفتند که حرفی از قیامت بشنوند. نمی دانم صحنه فرار گله گورخرها از شیر را دیده اید یا نه که چقدر وحشت زده و با همه توان فرار می کنند؟ مهم نیست به کدام سمت؛ فقط می خواهند دست شیر نیفتند. قرآن می فرماید برخی همین طوری از نصیحت فرار می کنند. این ها قطعا در جهنم اند و راهی برای سعادت ندارند.
قرآن می فرماید: کُلُّ نَفْسٍ بِمَا کَسَبَتْ رَهِینَةٌ؛ إِلَّا أَصْحَابَ الْیَمِینِ ؛ فِی جَنَّاتٍ یَتَسَاءلُونَ ؛ عَنِ الْمُجْرِمِینَ ؛ مَا سَلَکَکُمْ فِی سَقَرَ؛ قَالُوا لَمْ نَکُ مِنَ الْمُصَلِّینَ ؛ وَلَمْ نَکُ نُطْعِمُ الْمِسْکِینَ؛ ؛ وَکُنَّا نَخُوضُ مَعَ الْخَائِضِینَ؛ وکُنَّا نُکَذِّبُ بِیَوْمِ الدِّینِ؛ حَتَّى أَتَانَا الْیَقِینُ؛ هر کسی در قیامت در گرو اعمالش است؛ مگر اصحاب یمین که از مجرمان سوال می کنند چی باعث شد شما جهنمی شوید؟ می گویند: ما اهل نماز و به فکر بیچاره ها نبودیم و …. تا اینکه مرگ (یقین) فرارسید و از دنیا رفتیم.
سپس قرآن می فرماید: فَمَا تَنفَعُهُمْ شَفَاعَةُ الشَّافِعِینَ؛این افراد حتی اگر شفاعت کنندگان هم شفاعتشان کنند برایشان سودی ندارد.چرا؟
فَمَا لَهُمْ عَنِ التَّذْکِرَةِ مُعْرِضِینَ؛ کَأَنَّهُمْ حُمُرٌ مُّسْتَنفِرَةٌ؛ ؛ فَرَّتْ مِن قَسْوَرَةٍ؛ این چه بدبختی است که این ها دارند و از نصیحت اعراض می کنند؟ توگویی گورخرهایی هستند که وحشت زده از دست شیران قوی پنجه فرار می کنند تا مبادا کسی این ها را گیر بیندازد و نصیحتشان کند. ما با این ها کاری نداریم.
دسته دوم هم بدبختند اما نه به اندازه دسته اول. ممکن است روزنه امیدی برایشان پیدا شود. از نصیحت فراری نیستند ولی اگر با ناصحی روبرو شوند حرفش را می شنوند. نمونه اش ماجرای حضرت صالح است که بعد از آن همه نصیحت، فَتَوَلَّى عَنْهُمْ وَقَالَ یَا قَوْمِ لَقَدْ أَبْلَغْتُکُمْ رِسَالَةَ رَبِّی وَنَصَحْتُ لَکُمْ وَلَکِن لاَّ تُحِبُّونَ النَّاصِحِینَ ﴿۷۹ اعراف﴾. حضرت صالح از ایشان روى برتافت و گفت اى قوم من به راستى من پیام پروردگارم را به شما رساندم و خیر شما را خواستم ولى شما [خیرخواهان و نصیحتگران] را دوست نمى‏دارید. قوم صالح فراری نبودند ولی علاقه ای هم نداشتند. لجاجت داشتند.
این گروه نیز هر چه بیشتر نصیحت شوند بیشتر فاصله می گیرند.
راجع به حضرت نوح علیه السلام داریم: قَالَ رَبِّ إِنِّی دَعَوْتُ قَوْمِی لَیْلًا وَنَهَارًا؛ گفت پروردگارا من قوم خود را شب و روز دعوت کردم ؛ فَلَمْ یَزِدْهُمْ دُعَائِی إِلَّا فِرَارًا؛ دعوت من جز بر گریزشان نیفزود؛ وَإِنِّی کُلَّمَا دَعَوْتُهُمْ لِتَغْفِرَ لَهُمْ جَعَلُوا أَصَابِعَهُمْ فِی آذَانِهِمْ وَاسْتَغْشَوْا ثِیَابَهُمْ وَأَصَرُّوا وَاسْتَکْبَرُوا اسْتِکْبَارًا؛ من هر بار که آنان را دعوت کردم تا ایشان را بیامرزى انگشتانشان را در گوشهایشان کردند و رداى خویشتن بر سر کشیدند و اصرار ورزیدند و هر چه بیشتر بر کبر خود افزودند؛ (بعضی از مفسرین گفته اند انقدر این انگشت را در گوششان فرو می کردند که قرآن می گوید “انگشت” خود را در گوش فرو می کردند نه سر انگشتان را).
با این دو دسته کاری نداریم. دو دسته دیگر داریم که اهل ایمانند و راه نجات دارند.

گروهی هستند که نه از موعظه فراری اند و نه موضع می گیرند. اگر موعظه بشنوند می پذیرند. این نشانه این است که دلشان روزنه ای به حقیقت دارد. دسته چهارمی هم هستند که از گروه سوم جلوترند و پیشگام هستند و سراغ این و آن می روند و نصیحت می جویند.
«انتصاح» مال آن هایی است که اگر بشنوند می پذیرند؛ اما «استنصاح» مال آن هایی است که دنبال نصیحت می روند و طالب نصیحت هستند.
«استنصح» با «انتصح» فرق می کند. انتصح یعنی دنبال نصیحت نرفته ولی وقتی نصیحت شنید می پذیرد. استنصح بالاتر است. سراغ اهلش رفته و او را به زور به حرف آورده و خواسته تا نصیحتش کند. این دو گروه هر دو اهل نجاتند، اما این کجا و آن کجا. کسی که سراغ نصیحت می رود عطش درون دارد و با کسی که احساس تشنگی نمی کند فرق دارد. آن شخص تشنه وقتی به آب می رسد هم بیشتر می نوشد و هم بیشتر لذت می برد.
اما کسانی که واقعا شایسته این هستند که انسان را نصیحت کنند؛ معمولا ساکت هستند: هر که را اسرار حق آموختند، مهر کردند و دهانش دوختند…
باید بروی و التماسشان کنی: ای علی که جمله عقل و دیده ای، شمه ای واگو از آنچه دیده ای…
پس باید انسان سراغشان رود و اصرار کند تا آن ها هم به حرف بیایند و انسان را نصیحت کنند.
فرق نُصح و استنصاح مثل فرق نُطق و استنطاق است. نطق یعنی صحبت کردن اما اگر از کسی حرف کشیدیم و مجبورش کردیم تا حرف بزند به آن استنطاق می گویند. امروزه به بازجو مستنطق می گویند. بازجو با کسی روبروست که نمی خواهد حرف بزند و او را به حرف می آورند. نصح و استنصاح هم همین است. یک وقت کسی می آید و نصیحت می کند (آدم باید دقت کند که او اساسا شایستگی نصیحت کردن را دارد یا نه. مثلا شیطان هم وقتی رفت سراغ آدم و حوا خودش را ناصح معرفی کرد و گفت: قاسمهما انی لکما لمن الناصحین؛ گفت من نصیحت می کنم که بروید از آن شجره بخورید. ممکن است شیطان به چهره نصیحت کننده در آید). اگر نصیحتش شایسته بود آدم باید گوش کند. اما از آن مهم تر این است که آدم چراغ دستش بگیرد و دنبال کسی بگردد تا او را نصیحت کند و او را استنطاق و استنصاح کند. در حدیث هم داریم: من استنصح الله وُفق؛ هر کس دنبال نصیحت رود بالاخره موفق می شود. کسی که اهل عبرت است؛ از هر چیزی عبرت می گیرد و نصیحت می شنود. علی علیه السلام فرمود: مَا أَکْثَرَ الْعِبَرَ وَ أَقَلَّ الِاعْتِبَارَ؛ موعظه و نصیحت فراوان است. عبرت گیر کم است. وقتی ابن ابی الحدید این جمله از را نقل می کند می گوید: ما أوجز هذه الکلمة و ما أعظم فائدتها؛ به وجد می آید و می گوید این جمله چقدر مختصر و چقدر مفید است! و می گوید: و لا ریب أن العبر کثیرة جدا- بل کل شی ء فی الوجود ففیه عبرة- و لا ریب أن المعتبرین بها قلیلون؛ همه چیز در وجود دارای عبرت است ولی عبرت گیرندگان کم اند.
لذا مولوی می گوید: آب کم جو تشنگی آور بدست؛ تا بجوشد آب از بالا و پست…
اگر نخواهی عبرت بگیری، بهترین واعظ را هم بیاوریم، که قرآن است، نه تنها سود ندارد که زیان هم دارد؛ وَنُنَزِّلُ مِنَ الْقُرْآنِ مَا هُوَ شِفَاء وَرَحْمَةٌ لِّلْمُؤْمِنِینَ وَلاَ یَزِیدُ الظَّالِمِینَ إَلاَّ خَسَارًا (اسراء،آیه82).
حال با این مقدمه می رویم سراغ نهج البلاغه.
امیرالمومنین درباره هر دو گروه سوم و چهارم مطلب دارد. مثلا در خطبه 121 که توصیه می کنم با تامل این خطبه را بخوانید تا بفهمید حضرت با چه کسانی طرف بوده است: وقد قام رجل من أصحابه فقال: نهیتنا عن الحکومة ثمّ أمرتنا بها، فما ندری أیّ الامرین أرشد؟
پس از«لیلة الهریر»یکى از یاران امام(ع) به پا خواست و گفت: تو ما را از مسئله حکمیت‏نهى کردى سپس به آن امر فرمودى ما نفهمیدیم کدام یک از این دو دستور صحیح است؟ به امیرالمومنین می گوید: ما نمی دانیم با چه ساز تو برقصیم؟
فصفق علیه السلام إحدى یدیه على الاخرى ثمّ قال:حضرت با یک دست زدند روی دست دیگر و فرمودند: هذا جزاءُ منْ ترک الْعُقْدة! این جزاى کسى است که بیعت را ترک کند!و پیمان را بشکند!
در ادامه می فرمایند: واقْبلُوا النّصِیحة مِمّنْ أهْداها إِلیْکُمْ، واعْقِلوهاعلى أنْفُسِکُمْ. کسى که به شما نصیحت را هدیه‏کند آن را بپذیرید و قبول کنید و آن را در درون وجود خود نگهدارى کنید.نصیحت را در عمق جانتان جای دهید. حال چه رسد به این که نصیح کننده خدا باشد.
در خطبه 176 می فرماید: انْتفعوا ببیان الله، واتّعظوا بمواعظ الله، واقْبلوا نصیحة الله؛ از آنچه خداوند بیان فرموده است ‏بهره بگیرید،از موعظه و اندرزهاى خدا پندبپذیرید،و نصیحت هاى او را قبول کنید.
بیان و نصیحت خدا چیست و کجاست؟ در ادامه همین خطبه می فرماید: قرآن! واعْلموا أنّ هذا الْقرْآن هو النّاصح الّذی لا یغشّ، والْهادی الّذی لا یضلّ، والْمحدّث الّذی لا یکْذب، وما جالس هذا الْقرْآن أحدٌ إلاّ قام عنْه بزیادةٍ أوْ نقْصانٍ: زیادةٍ فی هدىً، أوْ نقْصانٍ منْ عمىً
آگاه باشید!این قرآن پند دهنده ‏اى است که انسان را نمى‏ فریبد،هدایت کننده‏اى است‏که گمراه نمى‏ سازد (برخی عمدا گمراه می کنند و نصیحت خلاف می دهند و برخی از سر غفلت؛ ولی قرآن هر چه گفته برای خیرتان است و گمراهی ندارد) و سخنگوئى است که هرگز دروغ نمى‏ گوید.هر کس با قرآن مجالست ‏کند از کنار آن با«زیادى‏»یا«نقصانى‏»بر مى ‏خیزد.
واسْتدلّوه على رّبّکمْ، واسْتنْصحوه على أنْفسکمْ، واتّهموا علیْه آراءکمْ، واسْتغشّوا فیه أهْواءکمْ.از این قرآن که راهنمایی راستگوست راه را بپرسید و راهنمایی بخواهید.
اول خطبه فرمود: واقبلوا النصیحه؛ این همان «انتصاح» است. آخر خطبه می فرماید: «واستنصحوه»؛ از قرآن بخواهید که نصیحتتان کند! و ببینید از هر آیه چقدر مطلب می آموزید. این از آداب تلاوت قرآن است که وقتی قرآن می خوانید احساس کنید همان فرشته وحی دارد قرآن می خواند و یا بالاتر، خود خدا دارد با شما حرف می زند.
اگر عبارت نامه 69 را «و تَمَسَّکْ بِحَبْلِ الْقُرْآنِ وَانْصِحْهُ» بخوانید یعنی به قرآن بچسب و نصیحت هایش را بپذیر و مقاومت و مخالفت نکن. اما اگر «و تَمَسَّکْ بِحَبْلِ الْقُرْآنِ وَاسْتَنْصِحْهُ» بخوانیم، یعنی به قرآن محکم بچسب و التماسش کن و از آن نصیحت بگیر تا راه را پیدا کنی. هیچ کدام غلط نیست. هر دو صحیح است. یکی از بزرگان اولی را پذیرفته و مقرون به صواب دانسته در حالی که دومی محتمل تر است. ممکن است کسی بگوید قرآن ناصح است و نصیحت می کند؛ التماس کردن معنی ندارد. این حرف درست نیست. امیرالمومنین در توصیف قرآن در نهج البلاغه از باب استفعال استفاده کرده است. یعنی باید بروی دنبالش. در روایتی داریم که «القران مادبه الله». قرآن سفره گسترده الهی است. باید بروی و سر سفره بنشینی. نمی شود بخوابی توی حلقت بریزند. برای معدن از کلمه استحصال استفاده می کنند. یعنی باید با زحمت بروی و استخراج کنی. در نهج البلاغه می فرماید که قرآن نور است. نور به آن چیزی می گوییم که هم فی ذاته روشن است و هم روشن کننده راه دیگران. اما حضرت برای آن از «استضائه» یعنی طلب کردن نور استفاده می کنند. در خطبه 91 می فرماید: واسْتضىءْ بنُور هدایته. قرآن نور است ولی از آن طلب نور کن! یا می فرمایند:« وَ تَعَلَّمُوا الْقُرْآنَ فَإِنَّهُ أَحْسَنُ الْحَدِیثِ‏ وَ تَفَقَّهُوا فِیهِ فَإِنَّهُ رَبِیعُ الْقُلُوبِ وَ اسْتَشْفُوا بِنُورِهِ فَإِنَّهُ شِفَاءُ الصُّدُورِ » (و قرآن را بیاموزید، که بهترین گفتار است، و آن را نیک بفهمید که بهار دل‏هاست. از نور آن شفا و بهبودى خواهید که شفاى سینه ‏هاى بیمار است) قرآن شفاست ولی تا استشفا نکنی فایده ای ندارد. نگفته اند قرآن دواست. دوا ممکن است فایده کند و ممکن است اثر نکند. قرآن خودِ شفاست ولی باید استشفا کنی.
قرآن نوراست؛ ولی استضائه می خواهد. شفاست ولی استشفا می خواهد. ناطق است؛ ولی استنطاق می خواهد. باید از قرآن حرف بکشید. هر کس به هر اندازه ای از قرآن استنطاق کند به همان اندازه بهره می برد. قرآن بیان است. نطق می کند.
در خطبه 158: أرْسلهُ على حِینِ فتْرةٍ مِن الرُّسُلِ، وطُولِ هجْعةٍ مِن الاْممِ وانْتِقاضٍ مِن الْمُبْرمِ فجاءهُمْ بِتصْدِیقِ الّذِی بیْن یدیْهِ، والنُّورِ الْمُقْتدى بِهِ. ذلِک الْقُرْآنُ فاسْتنْطِقُوهُ، ولنْ ینْطِق، ولکِنْ أُخْبِرُکُمْ عنْهُ: ألا إِنّ فِیهِ عِلْم ما یأْتی، والْحدِیث عنِ الْماضِی، ودواء دائِکُمْ، ونظْم ما بیْنکُمْ.
پیامبر و قرآن ‏وى را در آن هنگام که از زمان پیامبران فاصله گرفته بود،و ملت هاى جهان به خواب فرورفته بودند و تار و پود حقائق از هم گسسته بود،(براى هدایت انسانها) فرستاد(محتوى رسالت‏او براى این مردم) تصدیق کتاب هاى آسمانى پیشین بود و نورى که باید به آن اقتدا کنند،این نور همان قرآن است آن را به سخن آرید اگر چه هرگز(با زبان عادى) سخن‏ نمى ‏گوید. اما من از جانب او شما را آگاهى مى ‏دهم: بدانید در قرآن علوم آینده،و اخبار گذشته،داروى بیماری ها و نظم حیات اجتماع ى‏شما است.
بهره من با بهره فلان عالم قطعا متفاوت است ولی باید استنطاق و استضائه و استنصاح کرد.به قرآن التماس کنیم تا ما را نصیحت کند.

زحمت پیاده سازی متن با جناب آقای علی جعفرآبادی بوده است. جزاه الله خیرالجزاء