به بهانه «روز حقوق بشر اسلامی و کرامت انسانی»

کرامت انسانی به مثابه مبنای حقوق بشر از دیدگاه قرآن و اسناد بین‌المللی

جمهوری اسلامی ایران یکی از بانیان تهیه و تصویب این اعلامیه و پیشنهاددهنده تعیین روزی به این نام در تقویم مناسبت‌های سازمان کنفرانس اسلامی بوده است.

حقوق بشر از جمله موضوعات مهم روزگار ماست و اگر نگوییم غالب‌ترین گفتمان جهان معاصر، حقوق انسان و مباحث پیرامون آن است، بی‌تردید باید آن را از رایج‌ترین گفتمان‌های امروز دانست. امروز حداقل در حوزه نظریه‌پردازی و اظهارنظرها حقوق بشر مبنای گفت‌وگوهای علمی و حتی تنظیم روابط بین‌المللی معرفی می‌شود. اعلامیه جهانی حقوق بشر نیز محور همه این تلاش‌هاست.

موضوع حقوق بشر و  متفکران مسلمان

محسن اسماعیلی، عضو هیئت‌علمی دانشکده حقوق و علوم سیاسی دانشگاه تهران و عضو مجلس خبرگان رهبری، در گفت‌وگو با ایکنا ضمن بیان مقدمه فوق، درباره اینکه موضع ما در برابر این واقعیت چیست؟ گفت: نیم‌نگاهی به موضع‌گیری متفکران مسلمان در برابر مفهوم «حقوق بشر»، و خصوصاً اعلامیه استانداردی که برای آن نوشته شده است، نشان می‌دهد که رفتار ما در این زمینه نیز غالباً انفعالی و تحت تأثیر افراط و تفریط است. این اشتباه نه تنها در میان مسلمانان و متفکران دیگر کشورهای اسلامی، که در میان اندیشمندان ایرانی هم دیده می‌شود.

وی افزود:‌ برخی متفكران و نويسندگان به صراحت تأكيد می‌‌كنند كه اصولاً اينگونه مفاهيم مولود تمدن غرب و بی‌سابقه در فرهنگ اسلامی است. حقوق بشر و مفاهیمی مانند آن، مفهوم‌های فلسفی يكپارچه‌ای هستند كه يا پذيرفته مي‌شوند يا رد می‌شوند. وابسته كردن اين مفهوم‌ها به پسوندهای معينی چون غربی يا اسلامی تحريف فلسفه سياسی و اشتباه و خطایی است كه زندگی اجتماعی را دچار سردرگمی و گمراهی می‌كند.

اسماعیلی بیان کرد: اين گروه معتقدند اين تصور كه ريشه‌های اين مفاهيم در متون ديني اسلامي وجود دارد نادرست است. ريشه‌های اين مفاهيم در متون دينی اسلامی وجود ندارد زيرا اينها اصولاً مفاهيم و موضوعات جديدی هستند كه در زندگي بشر پديد آمده‌اند. نتيجه طبيعی اين باور آن است كه گفته شود در مسائل حكومت و سياست، فعل و قول معصوم حجت نيست و بالاتر اينكه مثلاً در تعارض تكاليف دينی و حقوق بشر، حقوق بشر مقدم است.

عضو هیئت‌علمی دانشگاه تهران ادامه داد: در برابر چنین دیدگاهی که قطعاً قابل نقد و نفی است، گروهی دیگر از عالمان مسلمان به راهی کاملاً مخالف رفته‌اند؛ به این معنا که اصولاً منکر مقوله‌ای به نام حقوق بشر شده و آن را برخاسته از تفکرات اومانیستی دانسته‌اند. برخی از اینان تا آنجا پیش رفته‌اند که صاحب حق بودن انسان را از اساس زیر سؤال برده و آن را ناسازگار با مبانی دینی دیده‌اند. از نظر آنان انسان موجودی است مکلف، نه صاحب حق. بشر بنده خدا و مکلف به اطاعت از اوامر و نواهی اوست و از همین رو، دیگر نمی‌توان برای او حقی قائل شد. این سخنان که گاه با متونی مشتبه نیز مستند می‌شوند، اگر با این نتیجه‌گیری همراه باشد که فرزند آدم، اصولاً فاقد هرگونه حق، هرچند خداداد، است، نادرست و دارای آثار بسیار خطرناک است.

کرامت انسانی؛ مبنای حقوق بشر

وی با بیان اینکه این اختلاف‌نظرها در نهایت به شناخت و باور نسبت به انسان مربوط است، گفت: باید دید که آیا اصولاً انسان را چگونه موجودی می‌شناسیم. آیا «انسان بما هو انسان»، فارغ از هر گونه تمایز و خصوصیتی، دارای ارزش است و به دلیل همین ارزش ذاتی، دارای حقوقی مساوی با دیگران است که غیرقابل اسقاط هم هستند؟ این همان مبنای مهمی است که اصطلاحاً «کرامت ذاتی انسان» خوانده می شود.

عضو مجلس خبرگان رهبری اظهار کرد: نویسندگان و طرفداران اعلامیه‌ جهانی حقوق بشر، خود را پیروان چنین مبنایی می‌دانند. اعلامیه مذکور با این مقدمه آغاز می‌شود که «شناسایی حيثيت ذاتی کليه اعضای خانواده بشری و حقوق يکسان و انتقال‌ناپذير آنان اساس آزادی و عدالت و صلح را در جهان تشکيل می‌دهد». طبیعی است که بر اساس چنین اعتقادی، «تمام افراد بشر آزاد به دنيا می‌آيند و از لحاظ حيثيت و حقوق با هم برابرند» (ماده اول اعلامیه جهانی حقوق بشر) و« هرکس مي‌تواند بدون هيچگونه تمايز مخصوصا از حيث نژاد، رنگ، زبان، مذهب، عقيده سياسي يا هر عقيده ديگر، از تمام حقوق و کليه آزادی‌هایی که در اعلاميه حاضر ذکر شده است، بهره‌مند گردد» (بند یک ماده ۲ همان اعلامیه).

وی افزود: حتی در آخرین ماده این اعلامیه تصریح شده است که «هيچيک از مقررات اعلاميه حاضر نبايد طوری تفسير شود که متضمن حقی برای دولتی يا جمعيتی يا فردی باشد که به موجب آن بتواند هر يک از حقوق و آزادی‌های مندرج در اين اعلاميه را از بين ببرند.» (ماده ۳۰ همان اعلامیه)

اسماعیلی یادآور شد: در مقدمه و متن دو میثاق بین‌المللی «حقوق مدنی و سیاسی» و نیز «حقوق اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی» هم همین مفاد تکرار و تأکید شده است. بنابراین چنانکه از متون بنیادین فوق پیدا است محور اصلی این اعلامیه و دنباله‌های آن، «حیثیت ذاتی بشر» یا همان «کرامت‌ذاتی بشر» است. کرامت به معني عزت و شرف، معادل واژه انگليسي dignity است که در موارد متعدد از متون انگليسی منشور ملل متحد واعلاميه جهاني حقوق بشر آمده است. در ترجمه برخی از اين اسناد گاهی هم به جای کرامت در مقابل dignity از واژه‌ «حيثيت» استفاده شده است.

کرامت ذاتی از نگاه قرآن

عضو هیئت علمی دانشگاه تهران در ادامه به تشریح جایگاه کرامت ذاتی انسان از نگاه قرآن پرداخت و گفت: در اینکه از نظر اسلام، انسان دارای شرافت و کرامت ذاتی است، نمی‌توان تردید کرد. متون معتبر دینی سرشار از نصوص متعددی است که صریحاً این حقیقت را تأیید می‌کنند و کافی است که از میان همه آن‌ها به آیه ۷۰ از سوره اسراء اشاره شود که می فرماید:«وَ لَقَدْ كَرَّمْنا بَني‏ آدَمَ وَ حَمَلْناهُمْ فِي الْبَرِّ وَ الْبَحْرِ وَ رَزَقْناهُمْ مِنَ الطَّيِّباتِ وَ فَضَّلْناهُمْ عَلى‏ كَثيرٍ مِمَّنْ خَلَقْنا تَفْضيلاً»؛ طبق این آیه شریفه، آفریدگار علیم و حکیم می فرماید «ما فرزندان آدم را كرامت بخشيديم و در خشكى و دريا سيرشان داديم و از چيزهاى پاكيزه روزى‏‌شان كرديم و آنان را بر بسيارى از آفريده‌‏هاى خويش برترى كامل داديم.»

اسماعیلی ابراز کرد: همانطور که از ظاهر این آیه پیداست، کرامت به همه انسان‌ها، آری همه انسان‌ها، اعطا شده است و چنانکه مفسران قرآن، و از جمله مرحوم علامه طباطبایی (ره) گفته‌اند: «این آيه در سياق منت نهادن است؛ البته منتى آميخته با عتاب»، یعنی با یادآوری کرامت و نعمت‌های خداداد به انسان، او را به دلیل سرپیچی‌هایش مورد سرزنش قرار می‌دهد. و «از همين جا معلوم مى‌‏شود كه مراد از آيه، بيان حال جنس بشر است، صرف‌نظر از كرامت‌هاى خاص و فضائل روحى و معنوى كه به عده‏‌اى اختصاص داده، بنابراين، اين آيه مشركين و كفار و فاسقين را هم زير نظر دارد، چه اگر نمى‏‌داشت و مقصود از آن انسان‏‌هاى خوب و مطيع بود معناى امتنان و عتاب درست درنمى‌‏آمد.»

رئیس هیئت تطبیق مصوبات دولت با قوانین در پایان اظهار کرد:‌ با این حال در تفسیر «کرامت ذاتی بشر و تعیین رابطه آن با کرامت اکتسابی» اختلاف نظرهای فراوانی وجود دارد. نکته جالب دیگر در این آیه شریفه، استفاده همزمان از دو واژه کرامت و تفضیل است؛ « وَ لَقَدْ كَرَّمْنا بَني‏ آدَمَ … وَ فَضَّلْناهُمْ»، ميان اين دو تعبیر چه تفاوتى است؟ در این باره نظرات گوناگونى اظهار شده است؛ بعضى گفته‏‌اند «كَرَّمْنا» اشاره به مواهبى است كه خدا ذاتاً به انسان داده است، اما «فَضَّلْنا»، اشاره به فضائلى است كه انسان به توفيق الهى، اكتساب مى‏‌كند. پس هریک از افراد بشر، علاوه بر امتیازهایی که خود کسب می کند، برخوردار از یک امتیاز ذاتی است که خالقش به او داده است، و این امتیاز اعطایی، همان کرامت ذاتی بشر است.